Uren wachten, rijendik, zeulend met je koffer. Dagelijkse taferelen bij de grensovergang aan Bahnhof Friedrichstrasse, de terminal waar West-Berlijners, West-Duiters, diplomaten en transitpassagiers via het S- en U-bahn net het vrije Westen weer in konden reizen. Een eindstation voor Oost-Duiters, die niet verder mochten. Het gebouw werd al snel een symbool voor de onderdrukking van het DDR-regime en de absurde deling van Berlijn. Hier namen Oost-Berlijners afscheid van hun familie en vrienden, niet wetende wanneer en of ze überhaupt hun geliefden ooit nog terug zouden zien. Deze plek van gedwongen afscheid en verdriet, geflankeerd door de omvangrijke en strenge grenscontroles, gaf de bijnaam aan deze grenspost. Aan de buitenkant lijkt het een simpel gebouwtje zonder al teveel betekenis. Maar niets is minder waar. Onder het vrolijke felle blauw gaat een pijnlijke geschiedenis schuil. Het Tränenpalast.
Vlak achter het grote station Friedrichstrasse, ingeklemd tussen de Spree en een enorm flatgebouw dat Spree-Dreieck heet, staat het Tränenpalast. Op het oog heeft het pand niet te lijden gehad onder de tijd, want het ziet er nog net zo mooi uit als na vlak de bouw in 1962. Na de val van de muur in 1989, werden de grenscontroles al snel opgeheven en kwam het pand leeg te staan. In 1990 werd het pand verkocht en werd het een nachtclub waar cabaret, live optredens en dj’s optraden om de Berlijnse partyscene te vermaken. In 2003 werd het in slechte staat zijnde pand aangekocht door een investeerder uit Hamburg, die het liet renoveren en vervolgens registreerde als geschiedkundig belangrijk pand. Het werd in 2011 voor 20 jaar vastgelegd voor de gratis tentoonstelling, ‘GrenzErfahrungen: Alltag der deutschen Teilung’. Deze tentoonstelling stond al een tijdje op mijn lijst, dus ging ik er eens een kijkje nemen.
Geschiedenis van het Tränenpalast
Oost-Duitsland liep leeg. Dat wil zeggen, letterlijk. Vanaf 1949, het jaar dat de partij SED (Sociale Einheidspartei Deutschlands) de enige politieke macht was in de DDR, vluchtten miljoenen mensen de grenzen over. Naar West-Duitsland, Oostenrijk of Zwitserland. Zonder mensen geen land en dus besloot de SED om in te grijpen en werden de Berlijners op de ochtend van 13 augustus 1961 wakker in een stad waar ineens een stenen muur doorheen liep. Niemand kon of mocht het land meer in of uit en hierdoor nam de druk op de grensposten enorm toe.
Een paar maanden na de bouw van de muur, werd architect Horst Lüderitz opdracht gegeven om een separate grenspost bij station Friedrichstrasse te ontwerpen en bouwen. Het ondergrondse gangenstelsel van het station – dat toegang gaf tot de S en U-bahn naar West-Berlijn – was niet groot genoeg voor zoveel mensen en uitbreiding was nodig. Het gebouw werd eerst ‘Zollabfertigungsgebäude’ genoemd en was aanvankelijk bedoeld als grenspost voor mensen die de DDR in wilden reizen maar het werd toch een ‘uitreispaviljoen’. In juli 1962 werd het in gebruik genomen.
De tentoonstelling in het Tränenpalast is prachtig, eerlijk en vooral bijzonder. De vele foto’s, voorwerpen en stukjes film geven een goed beeld van de tijd dat het gebouw nog een echte controlepost was. Vanaf het begin van de route wordt je meegenomen in de plotselinge bouw van de muur, vervolgens de bouw van het gebouw zelf en zo door de jaren heen, tot uiteindelijk de muur valt. Je leest schrijnende grensverhalen, kijkt in de koffers van vluchtelingen en luistert naar de bijbehorende verhalen. Aan de hand van de vele persoonlijke verhalen maar ook de prachtige maquette en veel bewaarde dossiers, ontstaat er een compleet beeld van de enorme operatie die de grenspost Friedrichstrasse was.
Het speciale gebied waar je nog afscheid kon nemen, vervolgens in de rij voor de bagagecontrole, daarna in de rij voor paspoort en uitreisvisum controle en daarna in de rij om daadwerkelijk te mogen worden doorgelaten naar het S- en U-bahn stelsel in West-Berlijn, alwaar natuurlijk óók nog controlepoortjes waren. De tentoongestelde uitreis-visa, paspoorten en random briefjes met tientallen stempels in vele kleuren erop, geven een klein idee van de administratieve rompslomp. Natuurlijk werd die administratieboel niet alleen gecreëerd om het uitreizen zo ingewikkeld mogelijk te maken maar ook om de DDR over te laten komen als een belangrijk land waar je rekening mee moest houden.
Op bezoek in Oost-Berlijn
De vele borden uit de hal en het station hangen in een speciaal hokje waar ook beelden te bekijken zijn van station Friedrichstrasse ten tijde van de deling.
‘Ich fordere die offizielle Ausreise in die BRD!’ De jongen met het bord om uit de DDR te mogen vertrekken werd opgepakt door de Stasi en tot 3 jaar cel veroordeeld. Na twee jaar werd hij vrijgekocht door West-Duitsland.
Wat ik heel bijzonder vond, is dat een deel van de paspoortcontrole-hokjes terug zijn gezet. Misschien wel meer dan al het andere brengt dit de beklemmende herinnering terug van de langdurige en uitgebreide paspoortcontroles, het elektrische zoemertje als het deurtje van het hokje eindelijk open ging. De hokjes zijn extreem smal en hangen vol spiegels, wat het beklemmende gevoel nog eens benadrukt.
Daar stond je dan, terwijl een grensofficier je paspoort en uitreisvisum van alle kanten bekeek. Nooit was je helemaal zeker of je werd doorgelaten of dat je nog uren bezig was met het in orde maken van je documenten als er ineens een bizarre extra eis was. Alles kon worden aangegrepen om je reisverzoek af te wijzen. Zo drukten de grenscontroles een dikke stempel op de ervaringen van zowel Oost als West met de DDR. Het lange wachten, verplicht afscheid nemen, de slopende nervositeit, verplichte bagagecontroles en de langdurige checks van alles – maar dan ook alles-: vandaag de dag is het nog een pijnlijke herinnering voor de meeste mensen die via het Tränenpalast weer uitreisden naar de BRD.
Onder de ruit moest je je documenten door schuiven.
Per hokje werd aangegeven voor wat je precies terecht kon. Als een controleur met pauze ging was hij bijna een halfuur weg en moest je wachten tot hij weer terug was. Niets was gericht op een snelle en soepele doorreis.
De tentoonstelling is erg uitgebreid en je kunt er daardoor zo een aantal uren doorbrengen. Wanneer je alles wil lezen, horen, zien en ervaren, ben je er niet in een klein uurtje doorheen. Wel is het absoluut de moeite waard. De charme van het gebouw, gecombineerd met de kille heftige geschiedenis die het te vertellen heeft, maakt dit een van de meest indrukwekkende tentoonstellingen die je over de DDR kunt vinden. Perfect voor een regenachtige of winterachtige dag.
Overal in het museum vind je deze ‘horens’, waarmee je kunt luisteren naar geluidsfragmenten van vroeger of interviews.
De toegang is volledig gratis (ook voor groepen) en je kunt je jas en tas opbergen in een klusje, zodat je ongestoord de tentoonstelling kunt bekijken. Als je vragen hebt, richt je dan tot de medewerkers daar, die weten enorm veel en vertellen graag. Vond je het een mooie tentoonstelling? Vergeet dan niet een kleine donatie achter te laten, daar is de tentoonstelling afhankelijk van.
Om een idee te krijgen hoe de Stasi haar grenscontroles nou precies uitvoerde, is het interessant om deze video te bekijken. Het is een oude instructievideo, gemaakt door de Stasi zelf. Helaas zat er geen geluid in de originele opname en heeft degene die het op youtube heeft gezet, er een deuntje onder geplaatst. Wel kun je redelijk goed volgen wat in de film belangrijk is en krijg je een kijkje aan de binnenkant van de paspoortcontrole cabines. De paspoortcontrole duurt ongeveer een kwartier in de video, tot minuut 24.
Tränenpalast – GrenzErfahrungen, Alltag der deutschen Teilung
Adres: Reichstagufer 17, Mitte (aan de noordzijde van Bahnhof Friedrichstrasse)
OV: S+U bahn Friedrichstrasse
Tijden: Dinsdag t/m Vrijdag: 09.00 t/m 19.00 uur. Za-, Zondags en op feestdagen: 10.00 t/m 18.00 uur. Maandags gesloten,
Toegang: gratis.
Meer informatie: hdg.de
Tip: Van dezelfde organisatie is ook de gratis tentoonstelling “Alltag in der DDR”, in de Kulturbrauerei. Ik schreef daar ook een artikel over: Alltag in der DDR
jee, wat een interessante post. Een hoop had ik natuurlijk wel eens van gehoord maar nog veel meer had ik nog nooit van gehoord. Ik ga dit museum zeker bezoeken als we volgende keer in Berlijn zijn. Thanks voor de tip!