Waar Berlijn als stad al behoorlijk overloopt van de heftige geschiedenis met de muur en de DDR, was het daarvóór natuurlijk de hoofdstad van Hitlers Derde Rijk. In de jaren ’30 en ’40 waren de meeste hoofdkwartieren en grote ministeries van het Nazi-regime in Berlijn gevestigd. Op een steenworp afstand van Checkpoint Charlie, stonden vroeger de hoofdkwartieren van de Gestapo, SS, SD en het uiteindelijke Reichssicherheitshauptamt. Allemaal waren zij op het terrein aan de Wilhelm en Prinz Albrecht Strasse gevestigd en vormden zo samen een bizar bolwerk van nazi-macht. De drie organisaties werkten nauw samen bij het organiseren en uitvoeren van de holocaust en het daarmee vermoorden van miljoenen mensen. De Topographie des Terrors is een indringende tentoonstelling over de drie Nazi-organisaties en de historische betekenis van het terrein.
Ontstaan van de Topographie des Terrors
Na de oorlog was er van een groot deel van het centrum van Berlijn niets meer over. Ook de panden van de Gestapo, SS, SD en Reichssicherheitshauptamt (RSHA) waren allemaal zeer sterk beschadigd. In de jaren ’50 werden ze afgebroken en kwam het terrein braak te liggen. Na de deling van Berlijn kwam de Prinz-Albrechtstrasse (hernoemd als Niederkirchnerstrasse) in de DDR te liggen, en het terrein zelf in het Westen. Aan de straatkant, die in de DDR lag, werd de Berlijnse muur opgetrokken en werd ook hier de stad in tweeën gedeeld. De West-Duitsers benutten het terrein jarenlang als verzamelpunt voor het vele puin uit Kreuzberg en een tijdje zelfs als autokerkhof.
In 1987 word het terrein opgeruimd en de fundering van het Gestapo-gebouw blootgelegd. De kelders – nog in zeer herkenbare staat – waren door de Gestapo gebruikt als gevangeniscellen, geïmproviseerde martelkamers en executiekamers. Bewust van het historische belang van deze plek, werd al snel besloten om hier een tentoonstelling bij te maken. Daarbij werd veel samengewerkt tussen de Oost-en West-Duitsers, omdat het terrein op een gevoelig stuk grens lag.
De aanvankelijk kleine tentoonstelling over de kelders van het oude Gestapo-pand, groeide uit in een veel grotere tentoonstelling over de verschrikkingen van de Nazi’s in het algemeen. Vanaf 1992 werd er gesteggeld over een passend documentatiegebouw op het terrein, uiteindelijk werd er zelfs met de bouw begonnen maar ging de aannemer failliet en werd het eerste bouwbeginsel weer afgebroken. In 2005 werd er een wedstrijd uitgeschreven voor het ontwerp van het nieuwe gebouw en zo werd uiteindelijk in 2010 het nieuwe documentatiecentrum voor de Topographie des Terrors geopend.
De tentoonstelling
Altijd is het druk in de Niederkirchnerstrasse. Tourbussen rijden af en aan, hop-on-hop-off-bussen rijden langs het monumentale stuk Berlijnse muur en het terrein. Groepen scholieren drommen voor het gebouw samen of lopen in de richting van de tentoonstelling. Een enkeling maakt een selfie. Meer dan 600.000 mensen per jaar bezoeken dit gebouw, om de tentoonstelling en omgeving te bekijken. Echt een mooi gebouw is het niet. Groot, plat, modern, ietwat saai en vooral heel erg grijs. Misschien wel neutraal bedoeld.
Ook van binnen is het gebouw erg modern en ruim opgezet. Links is de tentoonstelling die in het Duits en Engels over de misdaden van de SS en de politie uit het Derde Rijk vertelt, rechts is een balie waar je je jas af kunt geven of van kluisjes gebruik kunt maken. Je kunt er informatiefolders en een audiotour krijgen voor bij de tentoonstelling. Midden in de hal staat een grote maquette, die laat zien hoe de omgeving er vroeger uit zag en waar welk gebouw of ministerie precies stond
De tentoonstelling binnen in het gebouw heet ‘de plattegrond van de terreur’, over de Gestapo, SS, SD en het Reichssicherheitshauptamt aan de Wilhelm- en Prins-Albrecht-Strasse. In dit gedeelte wordt uitgelegd hoe Hitler aan de macht kwam en hoe de macht steeds verder werd uitgebreid met gruwelijke terreur binnen het Derde Rijk. Ook wordt uitgelegd wat voor organisaties de Gestapo, SS en RSHA waren, hoe ze waren opgebouwd en hoe de Gestapo en SS concentratiekampen lieten bouwen en in gebruik namen, met alle gruwelijke gevolgen van dien.
Aan de hand van veel grote foto’s en anekdotes, zie je wie de grote kopstukken van de Nazi’s waren en hoe Joden, homoseksuelen, Sinti, Roma en vele communisten en andere verzetsmensen werden uitgesloten, getreiterd en massaal vervolgd, afgevoerd en vermoord. De foto’s zijn veelal in zwart-wit maar vaak groot afgebeeld, waardoor ze goed te bekijken zijn, ook als het wat drukker is. Bijbehorende teksten geven erg veel uitleg en gedetailleerde informatie en schetsen zo een compleet beeld. Ook via tafels met computers en audiofragmenten kun je meer achtergrondinformatie krijgen.
Buiten zijn aan de voet van de muur de opengelegde kelders van het Gestapo-gebouw te bekijken. Dit gedeelte is overdekt met een glazen dak. Verder op het terrein zijn ook de funderingen van de andere gebouwen blootgelegd en te bekijken. Met een audiotour loopt je langs 15 locaties, die laten zien hoe het terrein vroeger gebruikt werd en hoe het er ongeveer uit zag.
Ik vind de Topographie des Terrors een van de meest indrukwekkende tentoonstellingen over de misdaden van de Nazi’s. Je krijg een compleet beeld van wat er allemaal in die twaalf verschrikkelijke jaren is gebeurd en hoe het systeem werkte.
Persoonlijk blijf ik het bijzonder vinden hoe Duitsers met de geschiedenis omgaan en altijd hun best doen om zo duidelijk mogelijk te laten zien wat er is gebeurd. Het is wel een zeer uitgebreide tentoonstelling, met heel erg veel details. Met name als je alle teksten wil lezen, die vaak wat aan de lange kant zijn, ben je wel even zoet. Ik denk dat wanneer je af en toe een stuk leest en veel foto’s bekijkt, je ook een heel duidelijk beeld krijgt van de verschrikkelijke dingen die de Nazi’s hebben gedaan.
Bijzonder om even mee te nemen, is het kleine gedeelte over de terreur van de SS en Gestapo in Nederland, in samenwerking met de NSB. De foto’s van Duitse soldaten in Nederlandse dorpjes en een razzia in Amersfoort maken diepe indruk. Ook zijn er achterin het gebouw nog kleinere tentoonstellingen, die slechts tijdelijk zijn. Tot en met Oktober 2015 kun je er een tentoonstelling over de Slag om Berlijn bekijken.
Handig om te weten
Niet alleen vanwege de enorme hoeveelheid scholieren maar ook vanwege het feit dat de Topographie des Terrors een van de meest omvangrijke tentoonstellingen over de naziverschrikkingen is, kan het hier behoorlijk druk zijn. Neem dus de tijd om door de tentoonstelling te lopen, foto’s te bekijken en af en toe wat te lezen. Als je de drukte graag wil vermijden, ga dan ’s ochtends vroeg of aan het eind van de dag. Denk er ook aan dat deze tentoonstelling op sommige vlakken bijzonder heftig kan zijn. Er is geen officiële leeftijdswaarschuwing maar ik raad af om kinderen onder 12 jaar mee naar deze tentoonstelling te nemen.
Stiftung Topographie des Terrors
Niederkirchnerstraße 8, Berlijn Mitte.
Openingstijden: Dagelijks 10.00 – 20.00 uur
Het buitenterrein is toegankelijk tot zonsondergang (niet later dan 20 uur).
Gesloten op 1 januari en 24 en 31 december.
Entree: gratis
OV: S/U Potsdamer Platz of U Kochstrasse.
Website en meer informatie: http://www.topographie.de
De tentoonstelling is volledig rolstoel-toegankelijk.