De Teufelsberg: spionage en street art

Dat de Koude Oorlog overal in Berlijn haar sporen heeft nagelaten weet iedereen. De Berlijnse muur is natuurlijk het bekendste overblijfsel maar ook minder bekende plekken zijn nog vrijwel intact, zoals de Glienicker Brücke (ook wel Bridge of Spies genoemd) of het Luchthavengebouw Tempelhof. Maar misschien wel het meest significante overblijfsel van deze bizarre oorlog, is het afluisterstation op de Teufelsberg. Dit oude radarstation werd door de Amerikanen en de Britten gebruikt om de DDR, Sovjets en hun bondgenoten af te luisteren. Het complex is sinds de Wende verlaten en veranderd in een groot street art walhalla. In deze blog duiken we in de spionageverhalen rondom de Teufelsberg en laat ik je foto’s zien van de prachtige kunstwerken die er vandaag de dag te zien zijn!

Hoe ontstaat er zomaar een berg in Berlijn? Want Berlijn is toch helemaal niet heuvelachtig? Klopt! Berlijn heeft een paar bescheiden hoogteverschillen (het Teltower Hoogland is nog het meest significant) maar daarmee is alles wel gezegd. De Teufelsberg is echter van een hele andere orde, want het is een door mensen gemaakte berg. Deze ‘Trummerberg‘ is een kunstmatige heuvel gemaakt van het oorlogspuin dat na de Tweede Wereldoorlog Berlijn uitgedragen werd. Ruim 75 miljoen kubieke meter aan beton, koper en steen werd op een grote hoop gelegd, bovenop een voormalige Nazi-universiteit. De heuvel en alle rommel werd met zand bedenkt en bovenop werd een afluisterstation voor de Amerikanen gebouwd, dat de naam ‘Field Station Berlin‘ kreeg. De berg werd handig vernoemd naar een nabijgelegen meertje, de Teufelssee en kwam als Teufelsberg (Duivelsberg) bekend te staan. Maar waarom werd nou uitgerekend daar een grote berg gebouwd? En waarom midden in de stad? En wat spookten de Amerikanen en Britten nou precies uit op de Teufelsberg?

Deling tussen Oost en West

De Tweede Wereldoorlog liet een ongekende verwoesting achter in grote delen van Berlijn. Niet alleen de bombardementen op de stad en de slag om Berlijn leiden tot enorme hoeveelheden puin, ook veel gebouwen en andere Nazi-panden stonden op de lijst voor de sloop, zoals de Neue Reichskanzlei. Heel veel van het puin werd buiten de stadsgrenzen van Berlijn gedumpt en begraven. Maar terwijl het opruimen nog in volle gang was, liepen de gesprekken tussen de geallieerden (Amerika, England, Frankrijk en de Sovjet Unie) helemaal vast. Duitsland en Berlijn waren immers in vier sectoren opgedeeld en gezamenlijk bestuurden zij sinds 1945 de stad in de Berlijnse magistraat. Maar in 1948 wilde Stalin meer macht in Berlijn en na een heftige ruzie besloten de Sovjets uit het bestuur te vertrekken. Tegelijkertijd versterkten zij hun eigen grondgebied in de gehele Sovjetsector, waarmee de overige geallieerden meer en meer in hun eigen sectoren geisoleerd werden. Feitelijk begon hiermee de deling tussen Oost en West.

Doordat het grondgebied van de West-Berlijners ineens ernstig was ingekrompen maar er nog wel heel erg veel puin weg te werken was, moest er een andere oplossing gezocht worden. Midden in het mooie Grunewald waren de Nazi’s tijdens de oorlog druk bezig geweest om een militair-technische universiteit te bouwen, naar ontwerp van Albert Speer. Het was nooit helemaal afgemaakt en de geallieerden hadden nog geprobeerd om het op te blazen en af te breken. Maar het gebouw was zo stevig, dat het gemakkelijker was om het volledig met stadspuin te bedekken. Vanaf juni 1950 werd besloten om hier 12 miljoen kubieke meter puin op te slaan. Dagelijks reden 600 trucks af en aan om per dag zo’n 6800 m3 aan puin de berg op te rijden. Uiteindelijk kwam er meer dan 75 miljoen m3 puin op de berg te liggen, ruim vijf keer zoveel als aanvankelijk gepland. Naar schatting was dit het puin van zo’n 400.000 gebombardeerde en kapot geschoten huizen en gebouwen. In 1972 was het werk klaar en was de Teufelsberg inmiddels 120 meter hoog. Er werd besloten om de heuvel met aarde te bedekken en er bomen en struiken aan te planten. Officieel om het geheel een mooiere aanblik te geven maar officieus natuurlijk om het afluisterstation een beetje aan het zicht te onttrekken.

De Teufelsberg en Drachenberg nog in ‘aanbouw’. Jaren ’50. – brendanjamison.com

Teufelsberg 1968 (Als je goed kijkt zie je de puinwagens rijden) – brendanjamison.com

Overgroeid puin op de Teufelsberg

Een afluisterstation op een puinberg
Na de blokkade van Berlijn was de Koude Oorlog echt begonnen en werd het voor de geallieerden (en dan met name de Amerikanen en Britten) steeds belangrijker om informatie over de Sovjets te verzamelen. In 1961 werd in Berlijn gezocht naar een geschikte locatie om de Sovjets, Oost-Duitsers en andere landen van het Warschau Pakt af te kunnen afluisteren. Vanaf de Teufelsberg hadden ze een geweldig voordeel vanwege de hoogte en de locatie was gevonden. De National Security Agency(NSA) besloot een grote faciliteit te laten bouwen, die in Oktober 1963 klaar was voor gebruik. Er was in 1955 een skischans op de Teufelsberg gebouwd, maar ook die moest worden gesloopt omdat de Amerikaanse overheid beweerde dat ze de signalen zouden verstoren. Het station werd door Amerikaanse Militairen in gebruik genomen en was daarom een volledig militaire locatie en niet van de NSA. Door die militairen werd de Teufelsberg grappend ‘The Hill” genoemd, dezelfde bijnaam die ook het Capitool in Washington heeft.

Wat deden ze nu eigenlijk op die Teufelsberg?
Tot op de dag van vandaag is het werk op de Teufelsberg streng geheim en is er redelijk weinig over bekend. Alle veteranen die destijds op “The Hill” hebben gewerkt, zijn nog steeds gebonden aan geheimhouding en mogen maar weinig of niets vertellen. Er wordt vanuit gegaan dat eigenlijk alles dat op de Teufelsberg opgevangen kón worden, beluisterd werd. Of het nou satelliet signalen, Morse code of korte golf signalen waren. Zeker in de jaren ’60 en ’70 werd er door de Sovjets nog relatief weinig gecodeerd verstuurd, omdat ze daar de apparatuur nog niet voor hadden. Zo hadden de geallieerden genoeg aan vertalers om de boodschappen te ontcijferen, maar wat die boodschappen waren is nog steeds geheim. Wat wel bekend is geworden, is dat voor de Amerikanen het afluisterstation op de Teufelsberg het belangrijkste afluistercentrum in Europa was en dat het een onderdeel was van het beruchte spionageprogramma Echelon.

Een foto van het afluisterstation op de Teufelsberg, toen het nog in gebruik was in de jaren ’70. – brendanjamison.com

De grote bollen op de Teufelsberg worden vaak ‘radarbollen’ genoemd, maar dit klopt eigenlijk niet. Omdat er alleen werd afgeluisterd, bevonden zich vooral satelliet- en schotelantenne’s, ontvangers en ander geavanceerd spionagemateriaal in deze bollen. Radar was eigenlijk nauwelijks nodig en bevond zich dus ook niet in de witte bollen. Deze grote constructies van canvas en rubber waren niet alleen bedoeld om de apparatuur te beschermen tegen weer en wind, maar werkten natuurlijk net zo goed tegen nieuwsgierige ogen van de vijand. Door middel van een grote luchtcompressor werden de witte bollen strak gehouden, zodat het canvas niet kon gaan wapperen door de wind en zo het signaal verstoren. Ook vandaag de dag kun je nog één dome binnenkomen (de hoogste) en dat is een bijzondere ervaring. Als je alleen al zacht fluistert galmt het zo hard, dat het is alsof iemand naast je hardop spreekt. Je snapt direct hoe ze met die bollen gesprekken konden versterken en beter konden afluisteren. Zo’n bijzondere akoestiek!

Er werkten zo’n 1500 militairen op de Teufelsberg, die vaak shifts van zo’n 9 uur per dag draaiden. Om hun werkomstandigheden toch te versoepelen, werden er naast de Mess, een casino, fitnessstudio en een biergarten bijgebouwd. Ook was er een gigantische parkeerplaats, waar de Amerikaanse militairen die op de Teufelsberg werkten, hun auto’s konden parkeren. Deze werden gratis verscheept vanuit de States en zo reed er bijzonder spul door West-Berlijn. Anderen kwamen met de bus of fietsten vanuit hun woning zelf de heuvel op, de vele wilde zwijnen van het Grunewald trotserend. Een veelgemaakte grap was dat de militairen op de Teufelsberg meer te vrezen hadden van de wilde zwijnen, dan van de Sovjets.

Als we echt willen weten wat de Amerikanen en Britten allemaal hebben bekokstoofd op de Teufelsberg, moeten we nog een paar jaar wachten. In 2020 gaan de militaire archieven open en zal er meer informatie openbaar worden over dit bijzondere afluisterstation. Natuurlijk hoef je hier geen hele grote bijzonderheden te verwachten, omdat de relatie met Rusland nog altijd niet even soepel loopt. Maar wellicht krijgen we dan eindelijk iets meer inzicht in de werking en mogelijkheden die het station ten tijde van de Koude Oorlog had.

De Teufelsberg na de Wende

Na de val van de muur en het einde van de koude oorlog, werd het afluisterstation op de Teufelsberg al snel overbodig. Het werd ontmanteld en alle materiaal en belangrijke apparatuur werd weggehaald. Voor korte tijd werd het station op de berg nog voor luchtverkeersleiding voor burgerluchtvaart gebruikt maar ook daar kwam in 1994 een einde aan. De Teufelsberg werd daarna verlaten maar een groep investeerders (waaronder Hanfried Schütte) had al gauw interesse in de berg en telde er ruim 5.2 miljoen Deutschmark voor neer. Het idee was om het te ontwikkelen tot een luxegebied, met hotels, appartementen en een restaurant. Ook werd er gesproken over het behoud van het afluisterstation, om er een spionagemuseum in te vestigen.

Toch werd het project nooit doorgezet omdat het niet rendabel bleek te zijn. Begin 2000 overwoog de stad Berlijn om de berg terug te kopen en er een park van te maken, maar de failliete stad kon de vraagprijs voor het stuk grond niet opbrengen.  Toen die plannen bekend werden, zette de ‘Field Station Berlin Veterans Group’ direct het gesprek over behoud weer op de kaart. Zij wilden graag dat het complex een memorial voor de koude oorlog zou worden. In 2006 werd besloten om de Teufelsberg officieel als bos te kwalificeren, waardoor er sindsdien geen enkele nieuwbouw meer mogelijk is.

In 2011 verhuurde Schütte het complex op de Teufelsberg aan Shalmon Abraham. Hij maakte een eind aan de mogelijkheden om zelfstandig op het terrein rond te lopen. Hij liet het streng bewaken door een louche securitybedrijf, dat agressief optrad en ook niet schroomde om honden tegen illegale bezoekers in te zetten. Abraham begon met het organiseren van summiere rondleidingen, in ruil voor geld. Ook nodigde hij graffitiartiesten uit om hun werk op de Teufelsberg te maken, zodat de locatie ook voor bezoekers aantrekkelijker werd.

Toch was de samenwerking met Abraham geen succes. Herhaaldelijk werd de huur van het complex niet betaald, ondanks het feit dat hij geld verdiende met de tours. Ook werd aan de staat van het afluisterstation niets gedaan, tegen de afspraken in. In september 2015 grepen de investeerders in en nam de zoon van Schütte het beheer over. Sindsdien is het gehele terrein opgeruimd, opgeknapt en zijn er veel dingen verbeterd qua veiligheid. De vele jaren leegstand en ook vandalisme hebben het complex geen goed gedaan, een flinke opknapbeurt was wel echt nodig. Gelukkig heeft Schütte oprecht in het afluisterstation geïnvesteerd en het ook weer mogelijk gemaakt om dagelijks op de Teufelsberg rond te kijken. Hiermee lijkt de Teufelsberg in een rustiger vaarwater terecht te zijn gekomen, waardoor we er eindelijk allemaal van kunnen genieten.

Grappige feitjes over de Teufelsberg

• Bepaalde momenten per jaar was de ontvangst in de antennebollen op de Teufelsberg veel beter dan andere momenten. Na een tijdje zoeken werd de oorzaak gevonden: een reuzenrad op het jaarlijkse Duits-Amerikaanse Volksfest bleek het signaal behoorlijk te versterken. Daarom bleef het reuzenrad ook lang na het feest nog een tijd staan.
• De Nato-naam van de locatie was USM 620 Kilo.
• Ter gelegenheid van het vijftig jarig jubileum van de Teufelsberg, werd er door de Teufelsberg veteranen een tijdelijke gedenkplaat onthuld. In Morsecode staat er: “In God we trust, all others we monitor”. Ze hopen dit plakkaat in de toekomst in een bronzen versie te kunnen ophangen.

Street art op de Teufelsberg

Als er iets aantrekkelijk is voor een graffiti artiest, dan is het een rustige en verlaten plek, waar plek zat is om je werk te maken en waar je ongestoord kunt werken. De Teufelsberg is door de jaren heen precies zo’n locatie geworden. De spanning van het binnenkomen en zo snel mogelijk je werk zetten is voorbij, artiesten kunnen met toestemming van de beheerders hun werk maken en daardoor wordt het nog mooier om te zien. De Teufelsberg herbergt daardoor de grootste street art galerie van Europa. Uiteraard een bijzondere trekpleister voor toeristen, die een bezoek aan het afluisterstation graag combineren met het bekijken van al het mooie werk.

Hieronder een paar van mijn favoriete werken die ik in de zomer van 2016 op de Teufelsberg heb gezien:

Brazilliaanse artiest Paolo Consentino maakte dit mooie portret van voetballer Beckenbauer

Een fantastisch werk van Ken Plotbot

Bijzonder werk van Fanakapan

Een prachtige co-productie van Ostlap, AtlIII en Rudi.  Gustav Klimt goes Berlin style.

Nog een werk van Ken Plotbot

Een van mijn favorieten: Jimmy C

Zabou

De Teufelsberg bezoeken

Vanaf het moment dat de Teufelsberg in handen van investeerders kwam, werd er enorm om de Teufelsberg getrokken. Wel of niet openstellen voor publiek? Wel of geen museum van maken? Wel of geen rondleidingen geven? Sinds voorjaar 2016 is Martin Schütte de beheerder en kan de Teufelsberg dagelijks worden bezocht. Voor €7 euro mag je zelf het terrein verkennen en op gezette tijden zijn er rondleidingen, die €15 per persoon euro kosten. Deze worden gegeven door echte kenners van de Teufelsberg en zijn absoluut de moeite waard als je meer over de achtergrond van het gebouw wil weten.

Historische rondleidingen: vrijdag om 14 uur, zaterdag en zondag om 13.00 uur.
Elke rondleiding duurt 1.5 uur. Zorg dat je een kwartiertje van te voren bij de poort bent en geef bij de kassa aan dat je met de rondleiding mee wil.

Hoe kom je er?
Je kunt op heel veel verschillende manieren naar de Teufelsberg. Uiteraard is een bezoek goed te combineren met een wandeling door het prachtige Grunewald, maar als je echt rechtstreeks wil gaan, zijn er twee handige routes.

• Vanaf S-bahn station Heerstrasse: loop via de Teufelsseestrasse richting het bos. Na 1.1 km (een kwartiertje wandelen) is er een straat naar rechts, met een parkeerbord. Hier ga je de straat in, loop voorbij de slagboom en loop met de bocht mee naar links. Je staat nu aan de voet van de Teufelsberg en er zijn meerdere paden die direct omhoog gaan. Zodra je bij het hek van het afluisterstation komt loop je links om het complex heen, tot je bij de ingang van het station komt, te herkennen aan het automatische hek.
• Vanaf S-bahn Grunewald: loop onder het station door richting het bos. Steek de Eichkampstrasse over en vervolg je weg over de Neuer Schildhornweg. Sla na het vakantiehuisjespark rechtsaf in de Verbindungschaussee, die je naar de voet van de Teufelsberg brengt. Steek de straat over en wandel rechtdoor het bos in en volg het pad omhoog. Dit brengt je rechtstreeks naar de ingang van de poort.

De Teufelsberg – Voormalig spionagestation en streetart galerie
Adres: Teufelsseechaussee 10, Berlijn Charlottenburg
OV: S Heerstrasse of S Grunewald.
Tijden: Woensdag tot en met zondag, van 10 tot 20 uur. Na 19 uur sluit de entree.
Entree: €8 voor volwassenen aan de deur. Zorg dat je cash geld bij je draagt, pinnen is hier niet mogelijk!
Er zijn ook online tickets verkrijgbaar. €5 voor volwassenen, de rondleidingen kosten €15 euro per persoon, incl. toegang. Wil je fotograferen? Ook dan betaal je 15 euro voor een “Foto ticket”. Online tickets kunnen hier gekocht worden.
Tours: Vrijdags om 14:00 in het Duits, zaterdags 13:00 in Duits en Engels, zondags 13:00 uur in Duits, 15:00 in het Engels. Al deze rondleiding gaan zonder reservering vooraf.
Goed om te weten: Na het betalen van de entree word gevraagd je naam en handtekening op een formulier te zetten. Hiermee ga je er mee akkoord dat je zelf verantwoordelijk bent voor je eigen veiligheid en dat de organisatie niet aansprakelijk is voor eventuele ongelukken op het terrein. Denk dus om goed schoeisel en fatsoenlijke kleding en kijk een beetje uit!
Meer informatie: teufelsberg-berlin.de

Let op: de gemeente Berlijn heeft de toestemming om het dak en de radarbol te bezoeken ingetrokken. Deze is hierdoor tijdelijk niet te bezoeken. Daarom is de Teufelsberg niet meer dagelijks te bezoeken en zijn de openingstijden aangepast. Zodra de benodigde werkzaamheden voor veiligheid zijn doorgevoerd, kunnen het dak en de bol weer bezocht worden.