Terugblik: 30 Jahre Mauerfall in Berlijn

Een jaar geleden vond een van de meest bijzondere evenementen plaats die ik ooit in Berlijn heb meegemaakt. Het feest rondom 30 Jahre Mauerfall was bijzonder, indrukwekkend, sfeervol en groots. Ik heb genoten van de feestsfeer in de stad, de prachtige kunstwerken, tentoonstellingen en natuurlijk de drie wandelingen die ik zelf heb georganiseerd tijdens die dagen. In dit artikel bomvol foto’s, neem ik je mee terug naar de festiviteiten rondom 30 jaar Mauerfall. Zo kunnen we – ook al is ’t vanuit huis – nog één keertje nagenieten! Veel lees- en kijkplezier!

Eens in de vijf jaar wordt de Berliner Mauerfall en de Wende groots gevierd in Berlijn. Dit is onder andere uit respect voor de Kristallnacht (9 november 1938) niet jaarlijks, en het is ook in die zin niet nodig. Want de evenementen die eens in de 5 jaar worden opgetuigd zijn werkelijk zó bijzonder, dat je er rustig vijf jaar op kunt teren. Tien jaar geleden was ik bij de viering van 20 jaar val van de muur, toen ze over de route van de muur in de binnenstad allerlei beschilderde domino-blokken hadden neergezet. Vijf jaar geleden stonden er over de gehele 180 kilometer (!) lampen met witte ballonnen erop langs de route. Dus toen ik in het voorjaar van 2019 de eerste informatie kreeg over 30 jaar val van de Berlijnse muur, was ik al behoorlijk enthousiast! Het werd in de zomer van 2019 pas echt duidelijk wat er op stapel stond, maar toch kon ik me nog niet zo heel goed voorstellen hoe het er allemaal uit zou gaan zien. Ik was ietwat teleurgesteld dat de route van de muur niet uitgelicht werd, maar dat er op zeven plaatsen in Berlijn herdenkingsplaatsen zouden worden ingericht. Ook leuk, maar toch minder spectaculair? Ja daaag Emma, dat heb je dus helemaal verkeerd gehad!

Want wat wás het een spectaculair feest. De zeven locaties waren Alexanderplatz, Gethsemanekirche (Prenzlauer Berg), Brandenburger Tor, Schlossplatz (bij het nieuwe Schloss), Kurfürstendamm, Stasi Zentrale en de East Side Gallery. Stuk voor stuk belangrijke locaties geweest in de zomer en herfst van 1989, die ook wel de ‘friedliche Revolution 1989′ genoemd wordt. Bij elke locatie was een openlucht-tentoonstelling ingericht en waren er ’s avonds vanaf 19:00 uur videoprojecties op gebouwen te zien. Ook was er op alle zeven locaties een paviljoen gebouwd, waar lezingen, voordrachten, discussies en optredens verwerden verzorgd. Vanaf het dak van de paviljoens had je op sommige plaatsen een gaaf uitzicht over de omgeving. Maar de hoogtepunten voor mij waren wel de kunstwerken die her en der in de stad te vinden waren. Natuurlijk het mega-kunstwerk Visions in Motion bij Brandenburger Tor, van Poetic Kinetics. Maar ook het afluister-kunstwerk over de Stasi dat ik bij de Stasi-zentrale trof. Geweldig vormgegeven, doordacht en zo symbolisch dat ik er kippenvel van kreeg.

Echter het aller-, allermooiste vond ik de stemming in de stad. Bij elke Berlijner, de duizenden bezoekers, ost of west, jong of oud: iedereen was zó uitgelaten. Vrolijk, in feeststemming, maar ook op een manier bezig met het verleden zoals de meeste Berlijners doorgaans nooit doen. Het raakt wellicht een héél klein beetje de stemming die direct na de Wende in Berlijn heerste – dat weet ik natuurlijk niet zeker, want ik was er niet bij. Maar het is een gevoel dat elke vijf jaar weer terugkeert naar Berlijn en dat zo bijzonder is, dat je het ooit eens meegemaakt moet hebben. Bottom line van dit artikel, mocht je geen zin hebben om de rest te lezen: kom in de toekomst eens naar de lustrumviering van de Mauerfall. Je krijgt er geen spijt van. Overigens zijn er ook bezijden de Mauerfall regelmatig grote evenementen rondom historische gebeurtenissen in de stad. Naast mijn site en social media, adviseer ik om Kulturprojekte Berlin in de gaten te houden. Zij organiseren dit soort grootse dingen op de meest leuke en innovatieve manier, dus het is altijd de moeite waard om een evenement van hen mee te pakken!

Visions in Motion – Kunstwerk bij Brandenburger Tor

Hoog boven de hoofden van de bezoekers zweefden duizenden boodschappen. Lange linten van kleurrijke stof, talloze daarvan beschreven met boodschappen voor de toekomst. Vol hoop, liefde, wijsheden, visies, herinneringen en wensen. Visions in Motion, visies (boodschappen) in beweging. Omdat Berlijn een stad is waar grootse dingen best kunnen (als je een goed plan hebt), was ik erg benieuwd naar dit kunstwerk. Aanvankelijk vond ik het er zó raar uitzien. Zou het voor de mensen verder op de Festmeile niet enorm het zicht op het podium voor de Tor blokkeren? Wat bleek; het kunstwerk was in hoogte verstelbaar! Met regelmaat hing het zó laag dat bezoekers de boodschappen konden lezen, bij evenementen en ’s avonds werd het weer hoger gehangen. Gaaf!

Bedenker was de Amerikaanse kunstenaar Patrick Shearn, die met zijn studio Poetic Kinetics dit werk op poten had gezet. Hij werkt vaker met kunstwerken van lint die zweven in de wind (zoals dit kunstwerk dat ik in Kraftwerk Mitte zag) Echter was dit kunstwerk in Berlijn wel van een andere orde, ander materiaal en vooral: andere symboliek en betekenis. Meer dan 120.000 kleurrijke stroken stof (nylon), daarvan 30.000 beschreven met boodschappen van Duitsers maar ook andere wereldburgers. Met meer dan 2895 meter aan touw waar de stofstroken aan werden vastgeknoopt, ontstond zo een kunstwerk van meer dan 1860 vierkante meter. Het hele kunstwerk was zo volledig met de hand gemaakt, en zweefde ruim een week lang in de wind boven de Strasse des 17. Juni 1953.

Geluksvogel als ik ben, mocht ik op uitnodiging van Kulturprojekte Berlin in een hoogwerker stappen om het kunstwerk ook van boven te bekijken. Dat leverde een aantal hele bijzondere foto’s op! Ik ben niet direct een fan van hoogtewerkers, maar ik heb wel geleerd dat als je zo’n kans krijgt, dat je dat gewoon moet doen. Zulke dingen zijn uniek!

Wat een kippenvel-moment was dit. Sowas geht nur in Berlin!

Een blik naar links op de Reichstag, die ik ook nog nooit uit deze hoek had bekeken. Wat bijzonder! En wat blijft het een prachtig gebouw, zeker zo vol in de herfstkleuren!

Op het hoogste niveau met de hoogwerker – lichtelijk wiebelig – snel een paar foto’s gemaakt. Zo zie je goed hoe ongelooflijk groot het kunstwerk Visions in Motion eigenlijk was en hoe het in de lucht gehouden werd door de met beton versterkte pilaren aan de zijkanten. Vooraan bij de Brandenburger Tor stond een grote ronde bol, die met videoprojecties beschenen werd.

Eenmaal weer veilig op de rond, was het kunstwerk een stuk lager gehangen. En wie stond daar? Patrick Shearn, de kunstenaar! (op de foto links). Hij was nog een aantal nieuwe boodschappen aan het kunstwerk aan het knopen. Dit deed hij gedurende de hele week meermaals, hij trok met zijn team door de stad om burgers van Berlijn te vragen hun boodschap voor het kunstwerk op te schrijven. Zo tof! Naast hem, de kale meneer met bril, is Moritz van Dülmen, de chef van Kulturprojekte Berlin.

Als je omhoog kijkt zie je ineens de ‘grid’ van het kunstwerk. Het lijkt bijna niets te wegen, zo simpel en eenvoudig zweeft het in de wind.

Een geliefd fotomotief!

Wat een práchtig werk, gerust een van de mooiste kunstwerken die ik ooit heb gezien.

Midden op de Strasse des 17. Juni staat een klein muurtje, een monument gemaakt voor de slachtoffers van de Berlijnse muur. Het staat er al sinds november 1961, en was er geplaatst door West-Berlijners. Het is het oudste mauer-denkmal in Berlijn. In juni 2019 (dus slechts een paar maanden voor deze foto!) was het monument zwaar beschadigd, nadat er waarschijnlijk met opzet een auto tegenaan was gereden. De brandweer moest vanwege instortingsgevaar het hele muurtje afbreken. Gelukkig hebben ze het nog voor de ‘jahrestag’ weer op kunnen bouwen. Het is relatief onbekend, weinig mensen zijn er bewust van dat het er staat.

Het is avond! En het kunstwerk Visions in Motion is verlicht, veel mensen maken een avondwandeling. Het was een heerlijke avond, met een práchtige maans-opkomst!

Die maan! Een rode bloedmaan heette het geloof ik, wat bijzonder.

Niet alleen voor Visions in Motion waren boodschappen gevraagd, maar ook voor het projectie-kunstwerk voor de Brandenburger Tor. Boodschappen, hopen en wensen van mensen over de gehele wereld, in alle mogelijke talen. Toevallig zag ik deze Nederlandstalige boodschap voorbij komen toen ik vlakbij de Tor stond!

Brandenburger Tor vanaf de Pariser Platz gezien:

Alexanderplatz – Herinnering aan het protest van 4 november 1989

Alexanderplatz speelde in de herfst van 1989 misschien wel net zo’n grote rol als de Brandenburger tor. Beide zijn symbolisch geworden, al is de bekendheid van Alexanderplatz op dat vlak ietsje minder. Maar ongetwijfeld heb je ooit de foto’s van de grootste demonstratie uit de geschiedenis van de DDR gezien, die plaatsvond op 4 november 1989. Voor het eerst gingen er zóveel DDR-burgers de straat op. Massaal verzamelden ze zich op Alexanderplatz en eisten verandering, meer democratie, vrijheid en vooral vrije verkiezingen. Meer dan 500.000 mensen deden aan deze demonstratie mee, én belangrijk: de Stasi en de Volkspolizei kon eigenlijk niets meer beginnen. Voor het voormalige Haus des Reisens (nu de Humana-winkel onder Club Weekend), spraken talloze mensen de menigte toe. Schrijvers, journalisten, oppositie-leden van de burgerbeweging en het Neues Forum, maar ook leden van de SED-regering (zoals Günter Schabowski, bekend van de persconferentie van 9 november) tot aan oud-Stasi baas Markus Wolf. Een bijzondere demonstratie, die toonde dat de burgers niet alleen klaar waren met de oude zakken van de SED, maar vooral ook geen angst meer hadden. Vijf dagen later viel de muur.

Dat maakt Alexanderplatz zo bijzonder, en is de reden dat het plein opgenomen werd als een van de zeven plaatsen van betekenis. Er was een groot podium opgebouwd, waar op 4 november de feestweek werd geopend door de burgemeester. De hele week stonden hier popmuzikanten en theatergroepen op het podium, en hing er bijna een gezellige festivalsfeer.

Op de prachtige panden Berolinahaus en Alexanderhaus (gebouwd tussen in 1929 en 1932 en een van de weinige panden die de oorlog hebben overleefd) werden avond aan avond grote projecties getoond. Achter elkaar werd een film vertoond, die het hele verhaal van de Mauerbau tot aan de Wende vertelde. Erg indrukwekkend, voorzien van prachtige muziek en heftige beelden. Het kunstwerk heet ‘sprechende fassaden’, oftewel ‘sprekende façaden’. Een hele treffende naam, want deze gebouwen hebben heel wat zien gebeuren door de decennia heen.

De openlucht-tentoonstelling was gelukkig ’s avonds verlicht, zodat deze ook dan goed te bekijken was. Talloze foto’s en boeiende verhalen laten de gebeurtenissen van de herfst 1989 zien. Het hoofdthema op Alexanderplatz is uiteraard protest in de DDR, wat tot aan de 4e november ’89 namelijk niet zó eenvoudig was. Demonstraties waren verboden en werden actief tegengewerkt door de Stasi en de Volkspolizei, vaak ook met geweld.

Gelukkig gaven de mensen niet op, en bleven ze zich – zeker vanaf 1986 – meer en meer organiseren en protesteren.

De viering van 40 jaar DDR op 7 oktober 1989 luidde eigenlijk het begin van het einde in. Die dag werd er nog een grote parade op de Karl Marx Allee gehouden, waarvan de beelden overigens de hele wereld over gingen. Voor de buitenwereld leek de DDR nog zó machtig. Niets was echter minder waar.

Gorbatsjov was op bezoek om de 40e verjaardag van de DDR te vieren, maar lag vanwege zijn wens voor hervorming niet zo lekker bij de partijbonzen van de DDR. Het gala vond plaats in het Palast der Republik, buiten werd gedemonstreerd tegen het SED-regime. Demonstranten riepen meermaals luid ‘Gorbi, Gorbi’. Bizar om die beelden zo groot terug te zien in Berlijn.

Beelden van die ene beroemde persconferentie op de avond van 9 november, waarbij de nieuwe reisregeling voor DDR-burgers werd voorgesteld. Een wakkere journalist vroeg aan de communicatie-chef Günther Schabowski ‘per wanneer gaat die reisregeling dan in’? En Schabowski zei – niet bewust van het embargo dat er nog op zat – ‘nach meiner kenntnis ist das sofort, unverzüglich’. Bij mijn weten is dat per direct, meteen. Historische woorden, met historische gevolgen.

Foto gemaakt vanaf het dak van het paviljoen op Alexanderplatz. De videoprojectie draait andermaal de ronde weer en ik kijk naar een levensgrote Erich Honnecker op het Alexanderhaus. De dag na het gala ter gelegenheid van 40 jaar DDR trad Honnecker af.

De band Pankow is een Oost-Berlijnse band, opgericht in 1981, die al in DDR-tijden een paar leuke hits had. Ik heb een uitgebreide muzieklijst met pophits uit die jaren (van zowel Oost- als West) en van Pankow staat daar het liedje ‘Rock ’n Roll im Stadtpark’ op. Dus toen ik hoorde dat deze band zou optreden op Alexanderplatz, moest ik dat natuurlijk zien! En wat was het ongelooflijk leuk, zoveel mensen die de grotere hits nog altijd kenden en volop mee stonden te zingen. Een toffe belevenis! Ook de band Zerfall zie ik hier nog spelen, Ost-Berliner Punk. Leuk leuk leuk!

Bernauer Strasse – Officieel geen deel van 30 Jahre Mauerfall, wel bijzonder

Bernauer Strasse is de plek die bij veel mensen natuurlijk bekend is, vanwege de manier hoe de Berlijnse muur hier de stad doorsneed. Maar ook de vele vluchtpogingen en verhalen over vluchttunnels hier spreken tot de verbeelding. De Gedenkstätte Berliner Mauer is hier nog altijd te bekijken, een vast openlucht-monument over de Berlijnse muur. Om de herdenkingsplek niet verder te verstoren – het is tenslotte geen plek voor feestjes – was hier daarom niets opgebouwd, en was Bernauer Strasse geen onderdeel van 30 Jahre Mauerfall. Toch was er iets bijzonders te zien, dat ik graag wilde vastleggen.

Namelijk dit kunstwerk, gemaakt van Handshapes! De Gedenkstätte is namelijk in de maanden voor de Mauerfall-viering door Berlijn gegaan om ‘handshapes’ te verzamelen. Het idee was om twee mensen (vreemden, die elkaar niet kennen) elkaar een hand te laten geven met een stuk klei ertussen. Zo is dat stuk klei niet alleen uniek van vorm, maar ook een bewijs van die kennismaking. De organisatie vroeg twee volslagen vreemden op straat om met elkaar in gesprek te gaan en elkaar kort te leren kennen. De opdracht daarna was om een gemeenschappelijk woord te vinden, dat voor beide symbool stond voor Berlijn en haar geschiedenis.

Ik had al in Juni mijn handshape gemaakt, midden op de Friedrichstrasse, samen met een vrouw uit Wit-Rusland. Ze had lang in Amerika gewoond, en was nu met haar man terechtgekomen in Berlijn. Ik had niet verwacht iemand te treffen die daadwerkelijk uit de laatste dictatuur van Europa kwam, en het werd een bijzonder gesprek. Uiteindelijk vonden we samen één woord: Berlijn is voor ons beide thuis. Het maakt niet uit hoe kort of lang; waar je woont is thuis.

Er zijn 9477 handshapes gemaakt, het doel was om er eentje te maken voor elke dag sinds het einde van de Berlijnse muur, 10.957. Elke handshape kreeg dan ook een datum mee, de onze kreeg de datum 8 april 2011. Een bijzonder kunstwerk!

Brandenburger Tor – Een symbool van vrijheid

De Brandenburger Tor stond 28 jaar lang verstopt achter de Berlijnse Muur en is sinds de hereniging een belangrijk symbool van vrijheid geworden. Iedereen kent wel die bijzondere beelden van 9 en 10 november 1989, van mensen die massaal op de brede muur stonden te hossen en te zingen. Het laat zien wat mensen kunnen bereiken, als ze opkomen voor hun rechten, voor vrijheid en democratie. De tentoonstelling bij de Brandenburger Tor draait dan ook precies om dat thema. Uiteraard is de Brandenburger Tor er door de jaren heen te zien op foto’s. Bijzonder is ook de foto van Kennedy die bij zijn bezoek aan Berlijn in 1963 door Willy Brandt door de stad wordt geleid en een beetje ongelovig naar de muur kijkt. Maar ook andere grote protesten van burgerrechtenbewegingen van over de hele wereld komen aan bod.

In het paviljoen bij de Brandenburger Tor is een kleine ruimte met grote videoschermen ingericht. Hier vertellen mensen uit landen waar nog altijd muren staan, over hun ervaringen en hoe het is om daar te wonen, bij zo’n muur. Het kunstwerk heet ‘Wall of Opinions‘ en het is precies dat. Het variant van het kustwerk van Marianne Birthler, Thomas Willemeit, Wolfram Putz en Lars Krückeberg werd in 2018 al vertoond tijdens de Biënnale in Venetië. Toen onderzochten ze het effect van de Berlijnse Muur en daaropvolgend de hereniging op de maatschappij. Geïnspireerd door dat werk maakte journaliste en documentairemaakster Maria Seifert een reis langs alle ‘grensmuren’ op aarde. De bewoners van Israël, Palestina, Mexico, de Verenigde Staten en Noord- en Zuid Korea zijn landen die nog altijd te maken hebben met een fysieke betonnen muur die mensen van elkaar scheidt. Een erg indrukwekkend kunstwerk om te zien.

Nog een paar dagen tot het grote feest bij Brandenburger Tor, ik heb er zin in! In de verte zie je de grote dranghekken voor het feest al staan!

East Side Gallery – Wo die Mauer noch immer steht

Uiteraard mag de East Side Gallery niet ontbreken in de lijst met zeven belangrijke plaatsen als ’t gaat om de Berlijnse Muur. Het is het langste stuk Berlijnse muur dat nog in Berlijn te vinden is. In 1990 werd het beschilderd door 150 kunstenaars, die zo 1,3 kilometer muur tot een vredesmonument maakten. Alle kunstwerken zijn geïnspireerd op de vreedzame revolutie, het einde van de koude oorlog en het optimisme dat in die periode door Europa ging. De tentoonstelling hier draait daarom op de verandering die door Berlijn ging na de Wende. Hoe zag de stad eruit in de laatste jaren van de DDR en na de Wende? Hoe hebben de burgers van Berlijn hun stad weer teruggenomen? De tentoonstelling bood een bijzondere blik in de gigantische gedaanteverandering die Berlijn doormaakte in de laatste 30 jaar. Wijken als Prenzlauer Berg en symbolische panden als Tacheles, beide onherkenbaar veranderd komen uiteraard ook aan bod.

Maar ik ben vooral bij de East Side Gallery om hier de gigantische videoprojectie ‘Sprechende Fassaden‘ nog eens te bekijken. De video is op alle locaties grotendeels hetzelfde, behalve het middelste gedeelte, dat de historie van die plaats laat zien. De East Side Gallery is nu een mooi en boeiend monument, maar was 28 jaar lang een symbool van de keiharde deling van Berlijn. De beelden van de videoprojectie gaan dan ook vooral over het leed dat de Berlijners en Duitsers door de scheiding van Oost- en West is aangedaan. Erg indrukwekkend.

Ook vind ik het bijzonder hoe zo’n groot deel van de muur zo belicht kan worden. De kleine projectors zijn ook voorzien van speakers, wat de belevenis hier extra bijzonder maakt. Dat in alle rust en vrede kunnen bekijken terwijl je op voormalige Todesstreifen staat, is iets waar ik (hopelijk) nooit aan zal wennen. Dat blijft gewoon indrukwekkend.

Midden in de Spree is een lichtkunstwerk aangebracht, dat de grens van de DDR uitlicht. Die lag op deze plaats midden in de Spree, eigenlijk bijna aan de Kreuzberger overzijde. Bij de oever gingen regelmatig kinderen uit Kreuzberg zwemmen, die daardoor geregeld in de problemen kwamen met agressieve grenswachten van de DDR. Ook zijn hier meerdere keren kinderen in het water verdronken, die niet door West-Berlijners gered konden worden omdat DDR-grenswachters dreigden te schieten als ze het water in zouden komen. Ook zijn er meerdere mensen via deze plek in de Spree naar het westen gevlucht, meerderen van hen konden het niet navertellen. Dit monument voor de May Ayim oever is daardoor een herdenkingsmonument voor het leed dat de muur hier veroorzaakte.

Gethsemanekirche – De kerk als thuis van de burgerrechtenbeweging

Voor de Oost-Berlijners die zich actief met de burgerrechtenbeweging bezighielden, is de Gethsemanekirche nog altijd van bijzondere betekenis. De prachtige kerk in de Stargarder Strasse werd in de herfst van 1989 een belangrijk brandpunt van de vreedzame revolutie. De kerk bood onderdak aan activisten die door de Stasi werden gezocht en bedreigd, maar bood de burgerrechtenbeweging ook de mogelijkheid om zich te organiseren. Enerzijds met een contacttelefoon en met drukwerk dat in de kerk gedrukt kon worden, anderzijds door het organiseren van grote bijeenkomsten en discussie-avonden. Op de avond van 7 oktober 1989 (de 40e verjaardag van de DDR) was er een grote demonstratie, die door het SED-regime met geweld uiteen werd geslagen. Veel mensen trokken daarop richting de Gethsemanekirche, onder het oog van de internationale media die voor de 40e verjaardag in de DDR aanwezig was. De beelden van de protesten en de burgerrechtenbeweging gingen daarop de hele wereld over.

Het thema van de tentoonstelling hier laat zich dan ook gemakkelijk raden; de kerk was een centrum van verzet. Het verzet in de DDR is de allergrootste katalysator achter de Wende geweest en daarom ongelooflijk belangrijk.

Deze zuilen staan overigens op alle belangrijke plekken rondom de muur en de revolutie van 1989 in Berlijn. Ze geven informatie, foto’s en een overzichtkaartje van hoe Berlijn er in die jaren uitzag. Sla ze niet over als je er eentje ziet!

In het paviljoen is het erg rustig, het is op deze locatie namelijk een kleine variant zonder ruimte voor lezingen of andere publieke dingen. Niet nodig, de locatie is van zichzelf al bijzonder genoeg!

Van alle tentoonstellingen rondom de Mauerfall die in Berlijn plaatsvinden, is het hier verreweg het drukste. Veel inwoners van Prenzlauer Berg hebben hier de val van de muur zelf meegemaakt en maken een avondwandeling langs de kerk.

In het kader van “Sprechende Fassaden” is ook de Gethsemanekirche uitgelicht. Niet gemakkelijk, een videoprojectie maken voor een gebouw als deze kerk, die bijna geen recht stukje muur zonder versiering lijkt te hebben. Desondanks pakt het geweldig goed uit en is deze videoprojectie een héle bijzondere. Op straat staan tientallen mensen te kijken, sommigen ademloos, anderen uitgelaten, anderen ronduit emotioneel.

Kurfürstendamm – Kennismaking tussen Oost en West

De Kurfürstendamm lag ver in West-Berlijn en was in die zin geen onderdeel van de muur of betrokken bij de Wende. Zou je denken! De Ku’damm is juist heel belangrijk geweest in die eerste dagen na de Wende. Want als mensen uit Oost-Berlijn iets kenden uit het westen, dan was het wel de beroemde flaneermeile. Iedereen wist dat het een straat vol commercie en dure winkels was, precies waar West-Berlijn om bekend stond. En zo trokken duizenden mensen in de ochtenduren van 10 november 1989 naar de Kudamm en bouwden daar samen met de verbouwereerde West-Berlijners een feestje. Met gejubel en gejoel werden de Oost-Berlijners hartelijk ontvangen, wat leidde tot ongelooflijke drukte op de straat. Natuurlijk gaat de kleine tentoonstelling hier over precies die dagen en momenten. Ook de eerste Oost-Duitsers die hun Begrüssungsgeld (begroetings-geld, iedere burger kreeg als ‘welkom’ in het westen een bedrag aan D-marken) kwamen uitgeven, deden dat vaak hier aan de Ku’damm. Een kennis van mij vertelde dat hij van zijn geld destijds een walkman had gekocht.

Helaas was het uitzichtplatform niet te bezoeken. Jammer, het maakte deze locatie hier toch wat minder levendig en bijzonder dan de andere plekken in Berlijn.

Schlossplatz – Ort der SED-Diktatur

Tot begin 2000 stond het er nog: het Palast der Republik. In de jaren daarna werd het ontdaan van asbest, waarop het meteen maar werd gesloopt. Het grasveld dat overbleef is inmiddels weer bebouwd, met de voorganger van het Palast der Republik: het Humboldt Forum, ook wel bekend als het Berliner Schloss. Het is het oude Pruissische paleis dat jarenlang koningen en drie keizers herbergde, wat gelukkig nu een cultureel centrum voor iedereen wordt. Het gebouw is aan drie zijden een perfecte replica, afgezien van de oost-zijde. Die is glad en modern gehouden, als een soort orde aan het Palast der Republik dat hier ooit aan het water stond. En precies dat soort gladde muren lenen zich uitstekend voor projecties!

Staand op het Schlossplatz kijk ik dus ineens naar de typische bruine ramen die het Palast zo herkenbaar maakte. De projectie laat zien hoe de vreedzame revolutie van 1989 overging in de hereniging tussen oost- en West. Op 18 maart 1990 werden in de voormalige DDR de allereerste (en enige) democratische verkiezingen gehouden. Daarmee werd het SED-regime definitief aan de kant gezet en kwam er een volledig vrij verkozen Volkskammer. Dit parlement bestuurde de DDR verder tijdens de laatste maanden van haar bestaan en stemde met een meerderheid van 75% ook voor de bijtreding in de Bundesrepublik Deutschland.

De tentoonstelling hier gaat over de kopstukken van het DDR-regime. Honnecker, Walter Ulbricht, Erich Mielke, Willi Stoph, Markus Wolf, Otto Grotewohl en nog veel meer. Bijzonder om te zien hoe deze mensen ooit vochten voor hun eigen vrijheid, maar daaruit een bizarre communistische dictatuur maakten waarin eigenlijk niemand vrij was.

Stasi-Zentrale – Oord van onderdrukking

Naast de fysieke vorm van onderdrukking met de Berlijnse muur, werden de burgers van de DDR ook systematisch onderdrukt door de SED. De lange arm van de staatspartij was de Stasi, de geheime politie die de bevolking afluisterde, bespioneerde, geestelijk murw maakte en sommige burgers onder verschrikkelijke omstandigheden gevangen hield. Het ministerie voor staatsveiligheid – Ministerium für Staatssicherheit, MfS – was het hoofdkantwoord van de Stasi. Hier zwaaide Erich Mielke met de scepter en stuurde de tientallen afdelingen van de Stasi aan. Miljoenen dossiers over de eigen bevolking werden aangelegd. Na de Wende, vanaf December 1989, werden op verschillende plekken in de DDR de regionale kantoren van de Stasi bezet. Beroemd werd hierbij onder andere het Runder Eck in Leipzig. In Berlijn stond de burgerrechtenbeweging op 15 januari 1990 voor de deur bij de Stasi. Ze hadden er lucht van gekregen dat de Stasi de miljoenen dossiers aan het vernietigen was, en wilden voorkomen dat de Stasi de sporen van jarenlange misdaden zo zou uitwissen. De Stasi werd diezelfde avond nog uit het gebouw verjaagd.

In 1990 wordt meer en meer gesproken over de Duitse eenheid en hoe om te gaan met de Stasi-dossiers. Omdat er over gesproken wordt om deze voor altijd te versleutelen, wordt de Stasi-Zentrale opnieuw bezet in september 1990. Ze eisen dat de dossiers voor elke burger die dat wil worden geopend. Het lukt, in december 1991 wordt de BStU opgericht, een wettelijke organisatie die de Wet op Stasi-dossiers uitvoert en het archief beheert. Elke burger heeft recht om aktes over hem/haar in te zien.

Tegenwoordig is de Stasi-Zentrale een bijzondere plek van herdenking, een Campus für Demokratie zoals de Duitsers zelf zeggen. Hier zitten nu het Stasimuseum en het Stasi-Archief (met de tentoonstelling Einblick ins Geheime). De openlucht-tentoonstelling Revolution & Mauerfall is hier standaard te bekijken en vrij toegankelijk. Dit jaar stond de tentoonstelling natuurlijk éxtra in de belangstelling en was er geen extra tentoonstelling geplaatst. Deze vertelt al het hele verhaal van de ellende en onderdrukking die de Stasi veroorzaakte.

Busladingen vol mensen die een bezoek willen brengen aan het Stasimuseum, dat overigens erg de moeite waard is.

Heel bijzonder vond ik het kunstwerk ‘Am Telefon sagt man nix’. Een grote gele zuil met satellietschotels en rode telefoonhoorns stond voor Haus 22. Als je zo’n hoorn oppakte om er aan te luisteren, hoorde je telefoongesprekken die door de Stasi waren afgeluisterd en opgenomen. Je hoort zo exact wat spionage betekent, want het zijn hele privé-gesprekken die gevoerd worden. Ook hoor je dat sommige mensen duidelijk bepaalde onderwerpen vermijden, wetende dat ze mogelijk door ‘Horch & Guck‘ (hoor en kijk, een bijnaam voor de Stasi) worden afgeluisterd. Zo leerde je dus al snel: “am Telefon sagt man besser nix” – aan de telefoon kun je beter niets zeggen (dat je in de problemen kan brengen).

Dan keer ik later ’s avonds nog eens terug naar de Stasi-Zentrale, om ook hier de videoprojectie op de façade nog eens te bekijken. En waar de andere varianten vooral vol hoop en optimisme waren, is deze ronduit griezelig. De buitenzijde van de Stasi-Zentrale leent zich met haar bruine beton uitstekend voor de videoprojectie en het lijkt een gigantisch bioscoopscherm. Elke keer als de video opnieuw begint (elke 15 minuten) hoor je een geluidsfragment van een vrouw die door een Stasi-officier wordt verhoord. Ze huilt en is duidelijk bang, ze probeer de officier uit te leggen dat ze écht oprecht niets had ondernomen, geen plannen had. De officier spreekt haar op neerbuigende toon toe dat hij echt wel weet wat er echt speelde. Het is een eng en heftig fragment, zoals ik ze nog niet zo vaak had gehoord.

De projectie laat daarna zien welke groepen door de Stasi werden onderdrukt, waaronder ook jongeren die anders waren. De muren van de gebouwen tonen de enorme spanddoeken die mensen hadden gemaakt tijdens de protesten in 1989, maar ook foto’s van het protest op Alexanderplatz op 4 november ’89.

Van alle projecties die ik tijdens deze bijzondere week heb gezien, vond ik deze bij de Stasi-Zentrale toch absoluut het meest indrukwekkend.

9 november – Feest bij Brandenburger Tor

En dan is het zover; 9 november 2019! 30 jaar Mauerfall, val van de Berlijnse Muur. Het wordt gevierd met een gigantisch groot feest bij de Brandenburger Tor, waarbij niet alleen muziek en dans op de planning staan, maar ook speeches en herdenkingsmomenten. Bijzonder! Door Kulturprojekte ben ik uitgenodigd om de avond vanuit het persvak te bekijken, helemaal vooraan! Ik kan mijn geluk niet op, want zo heb ik niet alleen perfect zicht, maar kan ik ook in alle rust foto’s maken. Super fijn!

Het weer is helaas regenachtig en koud, maar dat mag de pret niet drukken. Ik heb drie lagen kleding aan, want van eerdere vieringen in 2009 en 2014 weet ik: dit zijn áltijd koude avonden waarbij je lang moet staan. Het feest wordt geopend met een presentatieduo van Anna Loos (die jullie vast herkennen uit Weissensee en andere Duitse films en series), en Jochen Breyer, die ik verder niet ken. Voor de televisie-uitzending op ZDF praten ze de avond aan elkaar.

Er zijn 100.000 mensen op de viering afgekomen en het is dan ook helemaal vol. De politie heeft de toegangswegen tot het feestterrein hermetisch afgesloten. Ik knijp me nogmaals in m’n handjes dat ik het feest uit zo’n comfortabele positie mee mag maken. Ik kan alles zien, tot aan de tribune met prominenten (Merkel, Steinmeier, Gorbatsjov) aan toe. Ook valt deze meneer op, die een oud landenbordje met ‘DDR’ omhoog houdt in het publiek. De volgende dag zie ik een foto van hem terug in meerdere kranten.

Er zijn links en rechts van de Brandenburger Tor podia opgebouwd, zodat er snel op- en verbouwd kan worden kan tussen de shows door.

Op de gigantische ronde bol voor de Brandenburger Tor worden allerlei beelden, foto’s en andere bijzonderheden geprojecteerd. Omdat ook voor ons de podia ver weg zijn, zijn we ook blij met de schermen aan weerzijde van de podia, die de optredende artiesten uitvergroten.

Tussendoor zien we ook de Brandenburger Tor af en toe, door de bol heen. Wat een bijzonder kunstwerk is het zo!

Trettmann! Een rapper die groot is geworden in Chemnitz (vroeger Karl-Marx Stadt) brengt twee prachtige nummers ten gehore. Grauer Beton, over zijn jeugd in de trieste plattenbau, maar ook Stolperstein. Een lied over de Jodenvervolging in Duitsland, en belangrijk moment die avond. Het is tenstlotte ook 81 jaar geleden dat de Kristallnacht plaatsvond.

Na een aantal bijzondere toespraken, een interview en een práchtige uitvoering van de vijfde symfonie van Beethoven (door de Staatskappelle en Daniel Barenboim!) en een interview met tijd-getuigen, is het weer tijd voor muziek. Zangeres Jennifer Kothe zingt Heroes van David Bowie, terwijl achter haar grote foto’s van de Berlijnse muur worden getoond. Gänsehaut pur!

Het inmiddels koud en nat geworden, maar nog altijd staan we te dansen en te juichen. Deze bijzondere dans met laser en andere lichttechnieken zorgt voor weer wat extra warmte in de benen.

Dan is de show bijna ten einde! Met een kleine variant van Visions in Motion op het podium, worden boodschappen van mensen uit Duitsland en van over de hele wereld uitgesproken. Liefde, maar ook politieke visies en gedachten passeeren de revue. Regelmatig gaat er groot gejuich op in het publiek, als er wordt uitgesproken tegen haat en extreem-rechts geweld in Duitsland.

En dan zit het er na drie uur op! Onder muziek van DJ Westbam begint een gigantisch groot vuurwerk, dat we vanuit onze posititie geweldig kunnen bekijken. Wat een avond!

Achter mij hossen twee Berlijners met de Berlijnse vlag, en vieren samen feest. Ze kennen elkaar niet, maar zijn na drie uur naast elkaar in het publiek staan de beste vrienden geworden. Prachtig!

Met het vuurwerk en de technobeats van Westbam komt er een einde aan een héle bijzondere avond, zelfs een bijzondere week. Van 4 tot en met 9 november heb ik de hele stad gezien, gewandeld, stilgestaan, gevierd. Ik heb genoten van de vele verhalen, gesprekken met vreemden en bekenden. Mooie avondwandelingen, zóveel prachtige tentoonstellingen en kunstwerken. De stad was écht een plek van herinnering én feest, tegelijkertijd in precies de goede mix. Tussendoor heb ik zelf nog drie bijzondere rondleidingen langs de Berlijnse muur gedaan, waarbij we in drie dagen de route van Bornholmer Strasse tot en met de Oberbaumbrücke liepen. Onderweg ook weer mooie gesprekken met de deelnemers. De bijzondere verhalen en die aanstekelijke sfeer die die dagen in de hele stad hing blijven me écht bij. Het was in een woord: wauw! Ik heb écht genoten!

In die dagen heb ik ook ongelooflijk veel laten zien op instagram. Van alle stories die ik maakte heb ik een video gemaakt over deze bijzondere week. Deze kun je hier bekijken op Youtube of op mijn instagram via InstaTV. De video duurt acht minuten en geeft nogmaals een impressie van die bijzondere week van 30 jahre Mauerfall in Berlijn, november 2019.
Wil je nog meer zien van hoe het ooit was? Bekijk dan de serie artikelen die ik samen met Nederlanders over de Berlijnse muur maakte. Allen waren ze voor de val van de muur in Berlijn en hebben ze voor de serie verteld over hun belevenissen, en hoe dat was. De serie ‘Muurverhalen – Nederlanders en de Berlijnse muur’ kun je hier lezen.

Ik hoop dat je er van genoten om nog een keertje met mij terug te kijken op 30 Jahre Mauerfall. De val van de muur is steeds langer geleden, en de grens tussen oost- en west vervaagt elk jaar meer. Daarom is het zó belangrijk om er toch eens in de vijf jaar bij stil te staan. Je bezig te houden met wat vroeger gebeurde, verhalen te lezen of aan te horen en in gesprek te gaan. Recent heb ik mijn allereerste rondleiding langs de Berlijnse Muur aan Duitse deelnemers mogen geven. Voor mij als Nederlandse een hele bijzondere ervaring. Mijn kennis over de muur, het DDR-regime en de verschillende vluchtverhalen in Berlijn werden tijdens die wandeling gecombineerd met ervaringen van de deelnemers, zowel uit Oost- als west. Het blijft zó bijzonder om hierover te kunnen spreken met mensen die het zelf hebben meegemaakt!

Het volgende feest staat gepland voor 9 november 2024, dus als je in de toekomst weer een trip naar Berlijn plant kun je deze datum zeker eens in je achterhoofd houden!