Stolpersteine – 9000 kleine monumenten in Berlijn

Naast de grotere monumenten die zijn opgericht om de slachtoffers van de holocaust en gruwelijkheden van de nazi’s niet te vergeten, word je vaak herinnerd aan deze zwarte geschiedenis door de vele duizenden Stolpersteine (struikelstenen) die in de straten van Berlijn te vinden zijn. Deze kleine onopvallende messing stenen dragen de namen van joden, homo’s, Sinti en Roma, die door de Nazi’s op transport naar concentratie- en werkkampen werden gezet. In Berlijn zijn inmiddels meer dan 9000 van deze kleine monumentjes te vinden.

Als ik iets indrukwekkend vind in Berlijn, is het wel de geschiedenis die je overal ziet en voelt. Niet alleen de Berlijnse muur en de DDR tijd is belangrijk geweest voor de stad maar ook de Tweede Wereldoorlog en de tijd dat de Nazi’s aan de macht waren (vanaf 1933 tot 1945) hebben zo hun sporen nagelaten. Van de verschrikkingen is weinig meer te zien. Wel zijn er vele grote en kleine monumenten gemaakt. Ik kende de Stolpersteine al uit Rotterdam, de kleine vierkantje steentjes die voor de voordeuren van woonhuizen in de stoepen zijn ingemetseld. Confronterend met de naam erop van de joodse, homoseksuele, zigeuner of andere niet-arische mensen die daar ooit woonden en zijn vermoord of omgekomen door toedoen van de nazi’s. Met behulp van de iphone app Stolpersteine Berlin, kreeg ik ineens een overzicht van de duizenden steentjes die door heel Berlijn in de stoepen zijn ingemetseld. Benieuwd naar deze stenen en de verhalen erachter, stippelde een route uit door het Scheunenviertel in Mitte (waar tot 1945 veel joden woonden) en ging op pad. Op zoek naar Stolpersteine.

Ik begin mijn wandeling bij U-bahnhof Rosa Luxemburg platz en wandel de Linienstrasse in. Ik sla direct af naar links en loop de Rückenstrasse in, die heerlijk te baden in de zon. Al snel vallen me daar de eerste Stolpersteine op, in de stoep voor een groene voordeur. Op glimmend messing in de stoep staan daar de namen gestanst. Hier woonde de familie Durst, waarvan vader Moshe Durst oorspronkelijk uit het kleine dorpje Auschwitz, Polen komt (!). In 1939 is de hele familie in Berlijn tijdens een razzia opgepakt en naar Auschwitz gestuurd, alwaar ze zijn vermoord. Terwijl ik dit lees kan ik er niet over uit hoe vreselijk hard dit lot is en hoe bizar dat de vader in uitgerekend zijn geboortedorp in een vernietigingskamp terecht is gekomen.

Ik loop een stukje verder en check even de app. Aan de overkant liggen ook stenen, namelijk die van de gezusters Monk, naast de stolperstein van Bertha Herbst-Jachmann. Het verhaal van deze bijzondere familie en wat zij hebben meegemaakt, lees je hier.

Bedenker van Stolpersteine: Gunter Demnig

Het Stolpersteine Project is een kunstproject van kunstenaar Gunter Demnig. Als jonge kunstenaar hield hij zich in de jaren ’80 al bezig met het achterlaten van sporen, zoals op een lange tocht van Kassel naar Parijs en Venetie. In 1992 werd hij gevraagd om iets te bedenken voor de 10.000 Sinti en Roma zigenuers die in 1940 vanuit Keulen door de Nazi’s op transport werden gezet. Hij drukte een verfspoor door Keulen met een herrinnering aan deze dag wat indruk maakte op de mensen. Echter zei een oorlogsoverlevende vrouw tijdens dat project tegen Demnig: “in deze buurt hebben nooit Sinti gewoond.” Demnig voelde de drang om te bewijzen dat dat wel degelijk het geval was en liet het de vrouw zien. Die was erg verbaasd en meende daar nooit iets van te hebben geweten. Die ontwetendheid en verbazing van de vrouw bracht Demnig op het idee om voor de vergeten mensen een spoor na te laten. Immers, wanneer de naam vergeten is, is ook de mens vergeten. Het eerste idee was om plakkaten voor op woningen te maken, maar hiertegen kwam van vele huiseigenaren teveel weerstand. De stoep is echter openbare ruimte en zo kwam hij op de Stolpersteine. Deze worden gelegd in de stoep voor de laatste woning waar slachtoffers van de holocaust vrijwillig verbleven voor de vluchtten of werden gedeporteerd. Hij begon hiermee in 1996 en heeft hiervan zijn levenswerk gemaakt.

Ik sla rechtsaf de Mulackstrasse in. Vroeger een levendige buurt, nu zitten hier vooral veel hippe galeries, modeontwerpers, kleine restaurantjes en barretjes. Veel woningen zijn tijdens de strijd om Berlijn in 1945 verwoest maar in de stoepen, zelfs voor moderne woningen die in de jaren ’40 niet bestonden, zijn stolpersteinen ingemetseld. Aan het eind van de Mulackstrasse sla ik linksaf de Rosenthaler strasse in en stop ik bij de Stolpersteinen van Hermann en Martha Aron – Meyer. Van deze twee mensen vallen de stenen bijna niet op in de straat. Ik vraag me af wat dit echtpaar heeft meegemaakt en lees in de app dat deze twee mensen gepensioneerd waren voor ze in 1941 op transport naar het ghetto in Łódź / Litzmannstadt zijn gezet, alwaar ze zijn omgekomen.

76.000 Stolpersteine
Inmiddels liggen er door heel Europa meer dan 76.000 Stolpersteine, waarvan zeker 9000 in Berlijn. Elke steen heeft een messing plaat, gebogen om een vierkante steen van 9,8 bij 9,8 cm, waarin Demnig – met de hand! – de naam, het geboortejaar, de datum van deportatie of arrestatie en het uiteindelijke lot stanst. In de meeste gevallen was het lot een van de vele concentratiekampen, ghetto’s of zelfmoord, in een enkel geval overleefden mensen het en wordt dat ook vermeldt op de stolperstein.

Ik steek de straat over en loop een beetje door. Aan de overkant van de Rosenthalerstrasse ligt een enkele stolperstein, bijna onopvallend verscholen. Deze behoort toe aan Machle Dubinsky – Glasner. Gefascineerd door haar naam lees ik haar verhaal in de app. Klik op haar naam voor meer informatie.

We slaan rechtsaf de Gipsstrasse in. In deze wat smalle straat komen we een grote groep Stolpersteine tegen, voor een voormalig woonhuis dat er met haar prachtige baksteenrode gevels prachtig uit ziet. Het pand is overduidelijk pas gerestaureerd en geeft zo een goed idee hoe het er vroeger waarschijnlijk uitzag. De groep van zes stolpersteine glimt rustig in het zonlicht, terwijl ik de namen lees. Hugo Meyer en zijn vrouw Irma en de kinderen Manfred en Ellen. De datum van deportatie: 5 februari 1943. Vergast direct na aankomst in Auschwitz op 8 februari 1943. Ik kijk op m’n telefoon en zie de datum. 8 Februari. Vandaag dus. Zou het ook zo’n koude maar zonnig dag zijn geweest? Ernaast nog twee stenen, eentje met de naam Felix Rowald, die ook wat verder van de familie afgeplaatst lijkt en boven de familie de naam Amalie Kopper – Levy, de oma van het gezin Meyer. Via haar lees je hier het hele verhaal van de familie.

Stolpersteine: een steen uit respect

Dat ene detail: een gedenkteken bij de woning waar iemand het laatste woonde voor ze door de nazi’s werden afgevoerd… Juist door het geven van kleine, vrij statische details over iemand die destijds leefde en woonde op de plek waar de stolperstein ligt, is het contrast zo groot. Want de informatie op de steen is zo basic en vertelt eigenlijk niets. En tegelijkertijd ook alles, want de context van de geschiedenis is immers al bekend. Het zijn de persoonlijke verhalen die het ineens zo echt en tastbaar maken.

Ik sla linksaf, het Sophie Gips hofje in. Dit moderne hofje geeft een kijkje in de prachtige mietskasernen die er in deze buurt van Mitte nog te vinden zijn. De woningen zijn inmiddels allemaal gerenoveerd en steeds meer kunstenaars openen hier hun galerie. Midden in het hofje zit een klein restaurantje Barcomi’s (tegenwoordig gesloten, er zit nu een bakker), waar het gezellig druk is. Terwijl ik tot over m’n oren in de trieste kant van de geschiedenis zit, ben ik toch even blij dat naast alle stolpersteine met hun bijbehorende trieste levensverhalen het gewone leven doorgaat.

Vanuit het Sophie Gips Hof, loop ik rechts de Sophieenstrasse in. De Sophieenkirche staat direct tegenover de uitgang van het hofje te baden in het zonlicht en het lijkt ineens alsof ik helemaal niet meer in het midden van Berlijn ben maar me in een kleiner dorp bevind. Direct aan de rechterkant stuit ik echter op wéér stenen. Ditmaal van vader en zoon Oskar en Max Metzger, die al in 1938 naar de Ghetto Lemberg in Lviv, Oekraïne zijn gestuurd. Al tijdens de Kristalnacht op 9 November 1938 werden talloze joden opgepakt en vele Pools-Duitse joden, zoals vader en zoon Metzger, op de trein terug naar Polen gezet, waar ze vaak niet terecht konden en zo in ghetto’s belandden.

Maar een paar huizen verderop in de Sophieenstrasse woonden Boris Schönhaus en zijn vrouw Fanja Schönhaus – Bermann in een prachtig pand met een sierlijke gevel. Beide waren afkomstig uit Minks (nu Wit-Rusland) en in de zomer van 1942 vermoord in Sobibor. Verdere informatie is er over hen niet bekend.

Kleine stenen hebben in het Jodendom een bijzondere symboliek. Op grafzerken worden vaak kleine stenen gelegd. Traditioneel neem je namelijk geen bloemen mee om op een graf te leggen maar plaats je een klein steentje, uit liefde en respect voor de overledenen. Bovendien is een steen iets blijvends, terwijl bloemen verwelken. Door middel van een kleine steen geef je aan altijd een deel van jezelf op de gedenkplek voor de overledene achter te laten. De bijzondere symboliek van de Stolpersteine is daardoor nog indrukwekkender geworden.

Ik loop verder en sla linksaf de Grosse Hamburger Strasse in. Deze straat was erg belangrijk voor de Joodse gemeenschap in Berlijn want hier zaten een school en een ziekenhuis. De school werd door Heinrich Himmler (baas van de Gestapo) gesloten en gebruikt als verzamelgebouw (sammlungslager) voor joden die tijdens razzia’s werden opgepakt, alvorens ze op transport naar concentratiekampen werden gezet. Voor dit pand liggen twee stolpersteine, van James Deutsch, die als tandarts werkte en in 1942 werd opgepakt en overgebracht naar concentratiekamp Sachsenhausen bij Berlijn en van Johanna Klum – Lewin, die later in Auschwitz omkwam. Iets verderop in de straat liggen nog vele andere stolpersteine, voor de vele mensen die vanuit dit pand op transport gezet zijn, een gewisse dood tegemoet.

Rechtsaf sla ik de laatste straat in, richting het einde van de wandeling. De Krausnickstrasse herbergt misschien wel het meest verschrikkelijke verhaal dat ik in de wandeling van zo’n anderhalf uur ben tegengekomen. Voor nummer 8, aan de linkerkant van de straat, liggen een aantal stenen. Erwin en Philippine Aronsohn waren een echtpaar, die een zwaar leven in armoede leidden in de Krausnickstrasse. Philippine was geestesziek (waarschijnlijk leed ze aan depressies, wat veel voor kwam in die tijd van zware onderdrukking) en werd in de lente van 1942 overgebracht naar een psychiatrisch ziekenhuis, waar haar man Erwin haar regelmatig bezocht. In augustus van datzelfde jaar zijn ze samen alsnog op transport gezet naar Sobibor, alwaar ze beide zijn vermoord.

Berl Hirschfeld

Er liggen nog drie stenen voor hetzelfde huis, die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken lijken te hebben. Isa en Alice Mielzynski en Berl Hirschfeld. Met name Berl wekt interesse op, als ik zie dat de geboortedatum op de steen 1942 is. Gedeporteerd in 1943… Een baby? Maar waar zijn de papa en mama dan? Even zoeken in de app en ik kom direct het hele levensverhaal tegen achter deze kleine steen. Berl was een zoontje van de familie Hirschfeld, Ida en Alice waren zijn oma en tante en zij zijn samen door de nazi’s gedeporteerd naar Theresienstadt. De ouders van Berl werkten onder dwang in de Sammlungslager om de hoek, in de Grosse Berliner Strasse maar ook zij zijn later naar concentratiekamp Theresienstadt overgebracht. Allen zijn daar – waarschijnlijk direct na hun aankomst – in 1943 vermoord.

We lopen de Krausnickstrasse uit en slaan rechtsaf. Daar is het eindpunt, voor de Neue Synagoge aan de Oranienburger strasse. In tegenstelling tot veel andere joodse gebouwen en synagoges, is deze synagoge niet heel zwaar beschadigd geraakt tijdens de pogrom in 1938. Het gebouw werd weliswaar in brand gestoken door de SA (Sturmabteilung) maar een politiecommisaris wist verdere schade te voorkomen door zich te beroepen op monumentenzorg. In 1943 werd het pand alsnog zwaar beschadigd door een geallieerd bombardement. Tegenwoordig is de Nieuwe synagoge een museum en kun je de koepel bezoeken. Het geeft uitleg over de geschiedenis van de Synagoge en natuurlijk over de Kristalnacht van 9 november 1938. Neue Synagoge – Centrum Judaicum – www.centrumjudaicum.de

Ik ben aan het einde gekomen van de wandeling door Mitte en besef me hoe vreselijk deze verhalen zijn. Maar toch voel ik me niet vreselijk verdrietig of neerslachtig. Het geeft hoop om te weten dat we er zo hard aan werken om te zorgen dat we de verschrikkingen van 33-45 nooit vergeten. De stolpersteine zijn voor mij geen lugubere of nare dingen, hoe gruwelijk het lot ook is wat de mensen overkomen is. Voor mij is elke steen een mooi monument, een klein eerbetoon aan iemand die ooit in die woning leefde. Het maakt de geschiedenis tastbaar en het laat me nadenken over hoe Berlijn er in die tijd uit moet hebben gezien en hoe de mensen die in die huizen woonden, hebben geleefd.

Een aantal keer zag ik het al: op 9 november worden door heel Duitsland kaarsjes aangestoken en bloemen gelegd bij Stolpersteine in de buurt. En ik denk dat dat het belangrijkste is. Zo vaak stappen we over al die monumenten heen of lopen we er langs. Wanneer je in een stad als Berlijn woont, die afgeladen is met monumenten dan kun je bijna niet anders. Altijd overal bij stilstaan is geen optie. Maar doe het toch af en toe even. Of je nou even leest wat er op een stolpersteine staat of een tweede keer kijkt als je de voormalige Berlijnse muur kruist. Het zijn de monumenten die ons herinneren aan wat ooit was en ervoor zorgen dat we nooit helemaal vergeten.

Route
Wil je ook de route lopen? Dan kun je het onderstaande kaartje gebruiken. De wandeling is niet erg lang maar omdat je regelmatig even stil blijft staan bij de Stolpersteine, duurt deze wel ongeveer een uur. Je kunt ook je wandeling langs Stolpersteine in een buurt naar eigen keuze uitstippelen in Berlijn, download dan de Stolpersteine Berlin app. (voor iPhone).

Ben je in Berlijn? Dan kun je ook met mij door Berlijn langs Stolpersteine wandelen. Ik organiseer één wandeling van twee uur over Stolpersteine, en een langere wandeling van vier uur die uitgebreider op het Joodse leven in Berlijn in gaat. Algemene informatie over mijn rondleidingen in Berlijn vind je hier.

Liggen er bij jou in de buurt ook Stolpersteine? En neem je wel eens de tijd om te lezen wat daar op staat?