Blog met Berlijntips, handige info en boeiende verhalen over Berlijn

Het verlaten Stasiziekenhuis – Verhoor aan het ziekbed

,
1
Home » Het verlaten Stasiziekenhuis – Verhoor aan het ziekbed

In de Genslerstrasse in Hohenschönhausen staat een gigantisch ommuurd complex. Inmiddels weten velen van ons, dat zich daar de Untersuchungshaftanstalt van de Stasi bevond. Een soort ‘huis van bewaring’, hoewel dat eigenlijk een te nette term is voor een gruwelijke plaats waar DDR-burgers net zo lang werden vastgehouden en geestelijk gefolterd door de Stasi tot er voldoende ‘bewijs’ verzameld was om te veroordelen. Inmiddels weten we dat de Stasi nog veel meer rare dingen deed op dat gebied. Want niet alleen was er een gevangenis, er was ook een gevangenisziekenhuis. Uniek in de DDR, en op geen enkele kaart terug te vinden. Hier werden mensen behandeld aan schotwonden, na een hongerstaking of psychose. Maar ook werden ze hier verhoord, zelfs vaak aan het bed. In het voorjaar bracht ik een bezoek aan dit Stasiziekenhuis.

Verbeeld ik me, of ruikt het nog naar desinfectiemiddel, zo typisch voor ziekenhuizen? Muf ruikt het in ieder geval, en stoffig is het ook. Terwijl ik de trap in een donkere hal op loop, probeer ik om me heen te kijken en een gevoel voor de omgeving te krijgen. Dit gebouw van amper twee verdiepingen, was dit een ziekenhuis? Dan wel een van de meest deprimerende ziekenhuizen die ik ooit heb gezien. Met de lange gangen en het beperkte daglicht lijkt het eerder op een donkere kelder.

Ik wandel in het Stasiziekenhuis, op eigen houtje. Ik sleep m’n fotocamera en een statief met me mee en heb een plattegrond in de hand. Na een korte inleiding van de gids van Go2Know, mag ik nu de komende drie uur op eigen houtje het Stasiziekenhuis in Berlijn Hohenschönhausen ontdekken. Eenmaal bovenaan de trap blijf ik staan. Ik kijk in een lange grijze gang met dikke grijze celdeuren. Sommigen geopend, anderen gesloten. Links op de gelige muur loopt een elektriciteitsdraad in kleine oogjes, halverwege de gang brandt een rode lamp. Tja. Als de Stasi dan inderdaad een ziekenhuis zou bouwen, dan is dit helemaal hoe zoiets eruit zou zien.

Cellenblok van het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Cel gezien door het kijkgat in het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Geschiedenis van het Stasiziekenhuis

In 1950, na oprichting van de DDR een jaar eerder, werd het Ministerium für Staatssicherheit (MfS) opgericht. In de zomer van 1951 namen de Stasi een verboden terrein in Hohenschönhausen over van de Sovjets. Dit terrein was een oude gaarkeuken waar een nazi-organisatie hulp verleende aan minderbedeelde mensen. De Sovjets hadden hier in 1945 een “Speziallager 3” ingericht, en de ondergrondse gaarkeuken verbouwd tot cellencomplex waar de omstandigheden verschrikkelijk waren. Vanaf 1946 bouwden de Sovjets het terrein uit tot gevangenis, dat in 1951 werd overgenomen door het MfS. Dit terrein kreeg de naam “Untersuchungshaftanstalt des MfS” en zou in de bijna 40 jaar daarna een van de belangrijkste instrumenten van de Stasi worden. Het terrein was zodanig geheim dat het op geen enkele kaart stond aangegeven en zelfs omwonenden wisten niet wat er achter de zwaar bewaakte muren speelde.Buitenmuur van het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Achter die muren isoleerde, verhoorde en folterde de Stasi de burgers van de DDR tijdens hun “voorrarrest”. Meer dan 10.000 mensen werden hier het slachtoffer van volledige isolatie, absolute desinformatie en schrijnende onzekerheid. De Stasi voerde ’s nachts geregeld lichtcontroles uit, voerde ook ’s nachts urenlange verhoren, en dreigde gevangenen dat ze door iedereen zouden worden vergeten. De Stasi maakte van hun dwingende verhoortechnieken zelfs een uitgebreide wetenschap, waar in Potsdam over werd onderwezen bij het opleidingsinstituut voor Stasi-officieren.

Over een van de meest vreselijke plekken op dat gevangeniscomplex in Hohenschönhausen, het Stasiziekenhuis, is relatief weinig bekend. De Stasi liet het oude kantoorgebouw op het gevangenisterrein in 1951 verbouwen tot ziekenhuis. In 1972 werd het nog eens uitgebreid met een extra vleugel met ‘luchtings-cellen’, die door de gevangenen ‘Tigerkäfige’ werden genoemd. Zo werd het ‘Zentrale Haftkrankenhaus’ gebruikt om zieke gevangenen (vaak slachtoffers van hun eigen praktijken) zodanig op te lappen, dat ze weer door de Stasi verhoord konden worden. Daadwerkelijke genezing was daarbij dus niet eens direct het doel.Telefoon in een verhoorkamer van de Stasigevangenis • Wattedoeninberlijn.nl

Gewond aan de grens, opname in Berlijn

Tussen 1959 en 1990 werden hier in totaal 2694 gevangenen uit de hele DDR behandeld, 377 mensen zelfs meerdere keren. Het was het enige gevangenisziekenhuis van de Stasi, en daarmee uniek in de DDR. Gevangenen werden vanuit de hele DDR naar het Stasiziekenhuis in Berlijn gebracht om daar behandeld te kunnen worden. Het ziekenhuis had 28 bedden beschikbaar, in evenveel cellen.

De gevangenen die in dit Stasiziekenhuis terechtkwamen, waren vooral gevangenen die in hongerstaking waren gegaan of een psychose of hartaanval hadden gekregen tijdens of na een verhoor. Na de bouw van de Berlijnse muur en definitieve sluiting van de Innerdeutsche Grenze in augustus 1961, kwamen ook steeds meer zwaargewonde republiekvluchtelingen in het ziekenhuis terecht. Mensen die in hun uiterste wanhoop hadden geprobeerd om over de grens naar het Westen te vluchten. Vaak met schotwonden, soms zelfs ontbrekende ledematen doordat ze op een mijn waren gaan staan. Anderen waren gewond geraakt door prikkeldraad of hadden botbreuken door een val.Oude verbandwikkels onder het stof in het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

De meeste mensen die in het grensgebied gewond waren geraakt kregen in het dichtsbijzijnde ziekenhuis eerste hulp verleend of werden geopereerd. Daarna werden ze zo snel als mogelijk naar het Stasiziekenhuis in de Genslerstrasse in Berlijn-Hohenschönhausen getransporteerd. Daar kon de Stasi ervoor zorgen dat niemand moeilijke vragen kon stellen. Het doel van het Stasiziekenhuis was natuurlijk absolute geheimhouding, en ervoor te zorgen dat gewone ziekenhuismedewerkers niet geconfronteerd werden met mensen die door vuurwapens gewond waren geraakt of geestelijk gemarteld waren. Alles moest zoveel mogelijk geheim blijven.

De geheimhouding begon al bij aankomst in de gevangenis. Van de cellen naar het ziekenhuis waren maar een paar stappen. Toch werden de gevangenen niet zomaar over het binnenhof naar het ziekenhuis geleid, want dat zou teveel opvallen voor anderen. Een voormalige gevangene vertelde dat hij uit voorarrest werd gehaald, in een auto werd gezet en tien minuten rondgereden werd. Hij dacht dat hij naar het Charité ziekenhuis werd gebracht, maar nee; ze wilden voorkomen dat hij zou weten waar hij precies heen ging en parkeerden daarop de Barkas voor de deur van het Stasiziekenhuis, amper 50 meter verderop en op hetzelfde terrein.

Patiënten werden tijdens hun voorarrest in het Stasiziekenhuis volledig geisoleerd, net als in de gevangenis. Het enige menselijke contact dat gevangenen hadden, was met Stasi-medewerkers en medewerkers van het ziekenhuis. En ook die spraken nauwelijks of niet tegen hun patiënten. Van andere gevangenen zag of hoorde je niets als je hier zat. Verder heerste er vrijwel absolute stilte. Het enige geluid dat herkenbaar was, waren de dienbladen die over een ijzeren rails aan de muur werden geschoven. Deze waren volgeladen met medicijnen, dossiers of verbandmateriaal. Deze rails is nog steeds zichtbaar aan de muur in het cellenblok.Toilet met oude glazen fles in het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Ook probeerden de medewerkers van de Stasi bij zieke patiënten meer informatie te vergaren. Het personeel wat er werkte stelde vragen, maar gaf zelf geen antwoord op vragen van patiënten. Er werd niets gezegd, niet uitgelegd wat er aan de hand was of waar de patiënt aan leed. Operaties en ingrepen werden zonder uitleg uitgevoerd, in vele gevallen dus ook zonder toestemming van de patiënt. Wonden werden weliswaar goed behandeld, maar er werd niet verteld welke medicijnen mensen kregen. Allemaal zaken die ook naar DDR-maatstaven, absoluut niet mochten. Ook werden patiënten door de Stasi aan het bed verhoord. Daarbij werd de ernstige situatie van de patiënt misbruikt om zo bekentenissen uit te lokken. Het inzetten of het juist weerhouden van verdere medische behandeling was een veelgebruikt pressiemiddel van de Stasi en zo een onderdeel van de verhoorstrategie.

Gevangenen werden vaak, ondanks alles, toch iets minder ziek in het ziekenhuis. Een groot voordeel ten opzichte van de reguliere cel was dat zieken mochten blijven liggen in bed, en bij binnenkomst van een officier of arts niet direct in de houding hoefden te springen. Gelukkig maar, want voor talloze zieken en gewonden was het niet eens mogelijk om op te staan.

De laatste gevangene werd op 12 augustus 1990, om 12:15 uit het Stasiziekenhuis ontslagen. Tien maanden na de Mauerfall.Lampdetail op de buitenmuur van de Stasigevangenis • Wattedoeninberlijn.nl

Verblijf in een schrecklichen Ort

Het ziekenhuis behoorde tot de Zentrale Medizinischen Dienst des Mfs. Gevangenen uit alle Berlijnse ‘Untersuchungshaftanstalten’ van de Stasi werden hier poliklinisch of stationair behandeld. De medewerkers van het Stasiziekenhuis waren weliswaar (enigszins) medisch opgeleid, maar voerden geregeld behandelingen uit waar ze helemaal niet voor opgeleid waren. Een van de oud-gevangenen die rondleidingen in de Stasigevangenis verzorgd, vertelde dat hij beschoten was bij een vluchtpoging over de grens, en een deel van de kogels uiteindelijk door een tandarts uit zijn lijf zijn gehaald. De artsen werkten nauw samen met de officieren die kwamen verhoren. Waar normale artsen een zwijgplicht hebben, bestond deze eenmaal op het Stasiterrein niet meer. Gevangenen waren zo overgeleverd aan de grillen van de Stasi.

Met al die heftige informatie in het achterhoofd loop ik door de gangen. Machines en andere apparaten zoals de Röntgen-installatie staan nog altijd ongebruikt op hun oude plek. In het laboratorium staat een stoel midden in de ruimte, alsof de laatste persoon die er op zat hem slordig naar achter had geschoven toen hij of zij opstond en de ruimte verliet. Röntgenafdeling in het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Op de begane grond zijn talloze bizarre ruimtes te vinden. Een gynaecologie compleet met een onderzoekstoel met beugels, achter een doodnormale deur verstopt mortuarium. In de zijvleugel zijn talloze kantoorruimtes, ingericht met de typische berkenhout-kleurige kantoormeubelen uit DDR-tijden, hoogpolig oranje tapijt op de vloeren en grote bureaus waar nog onbeschreven ‘Ärztliche Bescheinigungen’ op liggen.Onderzoekskamer in het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Op de eerste verdieping zijn de cellen. Een lange gang op het zuiden gericht, die zelfs bij binnenkomend daglicht nog enorm duister aandoet. De cellen zijn groot, de deuren breed genoeg voor een ziekenhuisbed. Elke cel is voorzien van een veld met van die glasstenen die weliswaar licht doorlaten maar waar je niet doorheen kunt kijken. Verder is er een wastafel met spiegel, een tafel met een stoel een breed bed.

Het lijkt bijna een doodgewone ziekenhuiskamer, maar de extreem dikke grijze celdeuren voorzien van kijkgat, doorgeefluik en slot, verraden dat de situatie toch anders is. De cellen lijken het leed van de gevangenen ook na dertig jaar nog altijd uit te ademen. Ik moet er niet aan denken dat je hier terechtkomt.Cel in het evangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Aan het eind van de cellengang scheidt een brede deur met spijlen de cellengang van de rest van het ziekenhuis. Een kleine keuken rechts, waar de thee, bonen en andere DDR-producten onder een dikke laag stof nog in de keukenkastjes staan. Cellenblok van het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Als ik links kijk, zie ik de ruimte waar iedereen direct heen gaat na binnenkomst; de blauwbetegelde operatiezaal. De operatietafel staat er nog, ook de grote ronde lamp boven de tafel hangt er nog. Instrumenten ontbreken, maar eigenlijk valt het nauwelijks op. De kasten, bijzettafeltjes waar de instrumenten op lagen; alles is er nog. En toch doet de operatiezaal een beetje provisorisch aan. Het lijkt zó ouderwets, bijna alsof dit geen echte operatiezaal kan zijn geweest. Bijna alsof hier een hobbyist te werk ging en niet echt een serieuze chirurg. Het verhaal van de tandarts die hier kogels uit een lichaam moest halen, gaat weer door m’n hoofd.Chirurgie van het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Medicijnenkast in de chirurgie van het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Bezoek aan het Stasiziekenhuis met Go2Know

Jaarlijks komen er 450.000 bezoekers naar de Gedenkstätte Hohenschönhausen, om meer te ervaren over de Stasi en hoe zij met gevangenen omging. Duizenden mensen zaten hier vast, die met de DDR-wetten (of beter gezegd met de Stasi) in conflict waren gekomen. Daarover wordt in de Gedenkstätte veel verteld, onderzocht en uitgelegd. Ook is er een gratis tentoonstelling die je kunt bekijken en kun je voor een paar euro mee met een rondleiding van een uur door de gebouwen. Tijdens deze rondleiding wordt je begeleid door iemand die heel veel over de Stasi weet, of zelfs er persoonlijke ervaringen mee heeft. Daarbij zie je weinig tot niets van het ziekenhuis.

Daarom zijn de andere touren door het Stasiziekenhuis heel erg de moeite waard. Ze zijn anders ingericht, want ze verlopen via de tourorganisatie Go2Know, die het mogelijk maakt om verlaten gebouwen op eigen houtje te bezoeken én te fotograferen. Een vorm van ‘legaal urbexen’. Je krijgt aan het begin kort uitleg over de plek waar je bent en welke huisregels er gelden, maar dan heb je ruim 2,5 uur de tijd om deze unieke plek op eigen houtje te verkennen. Zelf bezocht ik in maart 2020 (op de laatste dag voor de eerste lockdown) zo het ziekenhuis.

Ik vond het ongelooflijk indrukwekkend en heftig, maar wel heel erg de moeite waard. Ook vind ik het gaaf dat Go2Know naast hun eigen gids, ook nog een gids van de Gedenkstätte heeft geregeld, die je in alle rust alles kunt vragen over het ziekenhuis, over de gevangenis, over de Stasi of wellicht zelfs hun eigen ervaringen. Niet elke gids spreekt goed Engels maar meestal kom je er met wat steenkolen-Duits (of handen en voeten) wel uit.Badjas close-up in de chirurgie van het gevangenisziekenhuis van de Stasi in Berlijn • Wattedoeninberlijn.nl

Het is zo belangrijk dat locaties zoals een Haftkrankenhaus van de Stasi, bezocht en bekeken kan worden. De Gedenkstäte Hohenschönhausen doet er dan ook alles aan om dat mogelijk te maken, door het pand in goede staat te houden. Dit zodat er nooit vergeten wordt wat hier gebeurde en hoe de Stasi het ziekenhuis als middel inzette om haar misdaden verborgen te houden voor de buitenwereld, ook (of juist) voor de eigen DDR-burgers. De laatste leider van de gevangenis Siegfried Raraizick, beweert tot op de dag van vandaag dat er geen gruwelen in de Stasigevangenis plaatsvonden.

Stasiziekenhuis op het terrein van de Stasigevangenis Hohenschönhausen

Adres: Genslerstraße 66, Berlijn Hohenschönhausen
Openingstijden: dagelijks van 09:00 tot 18:00 uur. De touren van Go2Know vinden op eigen tijden plaats.
Ov: Vanaf Alexanderplatz met tram M4, M5 of M6 naar halte Genslerstr. Vanaf daar is het 10 minuten lopen.
Tickets en toegang tot het Stasiziekenhuis: Go2Know –> Koop alvast je ticket of een tegoedbon (gutschein) voor Go2Know!! Zo steun je een noodlijdendtourisme bedrijf in Berlijn!

Disclaimer: Het ticket voor de rondleiding door het Stasiziekenhuis heb ik zelf geboekt en betaald. In de toekomst ga ik als freelance gids voor Go2Know aan de slag en komen we elkaar wellicht hier tegen!

Meer weten over de Stasi? Lees dan een van de onderstaande artikelen:
Mijn bezoek aan de Stasigevangenis: De Stasigevangenis in Berlijn – Een tour over isolatie en psychische druk
Ook heb ik artikelen geschreven over het Stasimuseum: Stasimuseum – Het spionagehoofdkwartier in de Normannenstrasse
Over een rondleiding door het Stasi-archief: Het Stasi-archief – een chaos van miljoenen dossiers en snippers
En over de tentoonstelling ‘Einblick ins Geheime’: Einblick ins Geheime – Tentoonstelling over het Stasi-archief

Prikkeldraad op de buitenmuur van de Stasigevangenis • Wattedoeninberlijn.nl


Vond je dit een leuk artikel? Overweeg mij te steunen!

Heb je genoten van de informatie of de mooie foto’s in dit artikel? Kon ik je wat nieuws over Berlijn vertellen, je helpen je volgende bezoek aan de stad voor te bereiden, of je voorzien van een flinke-dosis Berlijnpret? Ben je blij dat deze website vrijwel geheel advertentie-vrij is? Fijn! Dat is precies waar ik mijn werk voor doe!

Wellicht wil je dan ook overwegen om mij te steunen, zodat ik nog heel lang - en vooral ook meer! - van dit soort artikelen kan maken, die voor iedereen gratis en advertentie-vrij te lezen zijn! Steunen kan op verschillende manieren:

  • Je kunt een eenmalige donatie doen. Via de speciale ‘spende’ pagina kun je veilig een eenmalig bedrag naar mij overmaken. Alvast bedankt!

  • Wil je graag regelmatig een bescheiden bedrag doneren om mij te helpen met een zeker(der) inkomen? Word dan lid van mijn Patreon!

  • One Comment

    • Miranda Wiersma schreef:

      Wat een goed stuk en wat een mooie foto’s heb je kunnen maken.
      Twee jaar geleden heb ik hier een (veel kortere) tour gedaan, in elk geval niet zoveel gezien en we mochten ook zeker niet alleen ronddwalen. Achterblijvers werden nog net niet gemaand door te lopen. Nu ik jouw artikel heb gelezen wil ik er zeker weer een keer terug. Ik vond het heel erg indrukwekkend. Het was de tramrit meer dan waard!

    Leave A Reply

    Your email address will not be published.