Het kost geen enkele moeite om je voor te stellen dat in de grijze en grauwe Normannenstrasse in Berlijn-Lichtenberg ooit het hoofdkwartier van het Oost-Duitse ministerie voor Staatsveiligheid zat. Toch zit het zodanig verstopt dat je exact moet weten waar je moet zijn, wil je het niet volledig over het hoofd zien. Tegenwoordig zit in Haus 1 het Stasimuseum. Het museum vertelt hoe de Stasi ontstond, hoe ze werkten en hoe ze de Oost-Duitse bevolking terroriseerden. Ook kun je er de oude werkkamer van Stasibaas Erich Mielke en vele andere bijzondere voorwerpen bekijken. Een blog over een boeiend museum, dat je alles leert over de voormalige geheime dienst van de DDR.
Het Stasi-museum is een onderzoeks- en herinneringscentrum aan de politieke dictatuur van voormalig oost-Duitsland. Het museum ligt in de Oost-Berlijnse wijk Lichtenberg en zit in Haus 1 van het grote gebouwencomplex dat de Stasi destijds bezat. Dit complex is het voormalige hoofdkwartier van het ‘Ministerium für Staatssicherheit‘ (ook wel afgekort als MfS of Stasi) en bestaat uit meer dan 22 grote en kleine gebouwen. Het museum zit dus slechts in één gebouw van de zogeheten “Stasizentrale‘ maar wel in het hoofdgebouw en alleen al daarom is het interessant om te zien. Het museum wordt nog steeds beheerd door activisten die zich na de Wende inzetten voor het behoud van de geschiedenis rondom het dictatoriale verleden van de DDR. In het museum kun je alles leren over de Staatssicherheit, de protestbewegingen en oppositie tegen de Stasi in de DDR en hoe het politieke systeem in de DDR verweven was met de Stasi.
Het museum zit in een oud gebouw dat in de jaren 30 gebouwd was als Finanzamt. In de jaren 70 liet de Stasi omvangrijke uitbouwen plaatsen om hun hoofdkantoor daar te plaatsen. Zo waren er talloze kantoren en afdelingen maar ook een groot casino en een speciale officierskantine. Het complex was vroeger zwaarbewaakt en niet toegankelijk voor de gewone burger. Die kon ook van de buitenkant niet zien dat de Stasi daar een hoofdkwartier had. Alleen de plattenbauflats aan de buitenkant van het complex waren zichtbaar en zelfs die werden vaak door medewerkers van de Stasi zelf bewoond. Zo bleven de werkzaamheden van de Stasi in Lichtenberg tot het einde in 1990 volledig geheim, ook voor de burgers van de DDR zelf.
Korte geschiedenis van de Stasi
De Stasi is een van de meest beruchte communistische geheime diensten die we kennen en wordt vaak in één adem genoemd met de Gestapo en de KGB. Het Ministerium für Staatssicherheit werd vrijwel tegelijkertijd met de oprichting van de DDR opgericht en kwam al snel onder leiding van Erich Mielke, een keiharde communist die zijn opleiding bij de KGB in Moskou had genoten.
In de jaren daarna ontwikkelde de Stasi zich al snel tot een gigantisch uitgebreid spionage en onderdrukkingsapparaat, waar in 1989 ruim 91.000 medewerkers in vaste dienst waren. Ook werkte de Stasi met duizenden Inoffizielle Mitarbeiter, zogeheten IM’s. Zij waren gewone burgers die – onder dwang of niet – met de Stasi samenwerkten en in hun eigen sociale omgeving spioneerden en informatie doorgaven. Zo bouwde de Stasi al snel een fijnmazig web van informatievoorziening en werd de gehele bevolking in de DDR volledig bespied. Als je ook maar iets zei tegen de DDR, de staatspartij SED of over het land verlaten, kon je jezelf al verdacht maken. En de Stasi was niet bang dan tot actie over te gaan en liet mensen volgen, onder druk zetten door mensen uit hun eigen omgeving of gevangen zetten. In de jaren ’50 werd er nog lichamelijk gefolterd in de gevangenissen, daarna werd er met uitgekiende psychologische methodes gewerkt. In de jaren ’80 trainde de Stasi zelfs terroristen van de Rote Armee Fraktion (RAF) in het gebruik van wapens en springstoffen.
Tegen het eind van de jaren ’80 ontstond er zowel binnen de SED als binnen de Stasi een machtsvacuum. Bij de SED was Erich Honnecker van een gevaarlijke hardliner veranderd in een ietwat seniele en oude man. Erich Mielke was ook de jongste niet meer en ook bij de Stasi waren er intern talloze veranderingen. De organisatie was zwak geworden en de instorting van de SED, Stasi en daarmee de DDR, was niet meer te voorkomen.Toen de muur in november ’89 eenmaal viel , waren beide mannen al lang en breed op de vlucht geslagen. Ook was de Stasi toen al maanden bezig om haar eigen archief te vernietigen. Miljoenen documenten werden verbrand, versnipperd of zelfs met de hand verscheurd, in de hoop sporen uit te wissen.
Bezetting
Op 15 Januari 1990 werd het Stasi complex in de Normannenstrasse door de boze bevolking in Berlijn bestormd en bezet. Een heftig moment voor de mensen die dat deden, want op dat moment zagen de gewone burgers pas voor het allereerst met eigen ogen hoe de Stasi al die jaren te werk was gegaan. Dit werd immers ook voor de eigen bevolking angstvallig geheim gehouden. Het luidde het definitieve einde in voor de Oost-Duitse Stasi. In de jaren daarna werd de immense taak in gang gezet om de vernietigde dossiers te herstellen en in kaart te brengen wat de Stasi in al die jaren aan informatie heeft verzameld. Door de inval van de burgers in de Stasizentrale werd het merendeel van de dossiers van de vernietiging gered. Het herstellen van de miljoenen dossiers gaat vandaag de dag nog steeds door. Slachtoffers van de Stasi en andere mensen die vermoeden dat er over hun familieleden of zichzelf een Stasidossier bestaat, kunnen bij de organisatie die het archief beheert een aanvraag doen om het dossier in te zien.
Museum vandaag de dag
Het mooiste aan het Stasimuseum is dat het Haus 1 nagenoeg nog in originele staat is, vrijwel precies zoals het eruit zag toen de Stasi begin 1990 eruit werd gejaagd. Ook zijn er nog heel erg veel voorwerpen te zien die uit het oorspronkelijke kantoor stammen, de meesten zitten wel in vitrines achter glas. Ik kom al tien jaar in het Stasimuseum en er is erg veel veranderd. Vroeger werden er echt duizenden dingen tentoongesteld, tegenwoordig is dat een stuk minder. Ook is het verbouwd en zijn de muren beschilderd, waardoor het nu écht meer op een museum lijkt dan op een kantoor. Ieder heeft daar zo zijn mening over maar hoofdzaak is wel dat het voor de bezoeker een stuk beter te begrijpen is. En daar gaat het natuurlijk om!
Het museum beslaat vier verdiepingen van het museum, vanaf de begane grond tot en met de derde verdieping. De volgorde is chronologisch bepaald, zodat je wordt meegenomen in het hele verhaal achter de Stasi en de beruchte kopstukken die de organisatie leidden.
1e Etage van het Stasimuseum – De opdracht en de daders
Direct na de oprichting van de DDR in 1949 schiep het SED-regime met het Minsterium für Staatssicherheit (MfS) een instituut dat ze hielp om hun machtsmonopolie te behouden. De opdracht van de Stasi was niets meer of minder dan het controleren van de Oost-Duitse bevolking en alles er aan te doen om de machthebbers in het zadel te houden. Het motto van de Stasi was dan ook ‘Schild und Schwert der Partei’. Dit eerste gedeelte van het museumvertelt precies hoe de Stasi is ontstaan en hoe de eerste jaren verliepen.
De medewerkers van het MfS werden uitgekozen aan de hand van hele strenge voorwaarden. Er werd verwacht dat je volledig trouw aan de SED (Staatspartij) was en ook werd er verwacht dat je niet alleen op je werk trouw was aan het socialisme maar ook privé. Hier werd streng op gecontroleerd.
2e Etage van het Stasimuseum – ook wel ‘de Minister-Etage’ genoemd.
Stasibaas Erich Mielke leidde vanaf 1955 de Stasi en bleef tot en met 1989 hoofd van de organisatie. Hij was een bijzonder totalitair mens en had mede daarom zijn kantoor op de gehele tweede verdieping van Haus 1. Zijn kantoor bestond uit een grote vergaderruimte, zijn eigen tafel, een zithoek, een privéruimte met slaap- en badkamer en zelfs een aparte garderobe. De inrichting van de verdieping is sinds 1961 niet veranderd en zelfs nu nog exact zo te zien. Ook tijdens de bestorming van het gebouw in 1990 zijn deze kamers vrijwel onaangetast gebleven, waardoor het zo bijzonder is. Alleen bepaalde objecten en met name documenten en andere mappen met informatie zijn weggehaald en gearchiveerd.
De werkkamer van Stasibaas Erich Mielke
De werkplek van zijn secretaresse was ietwat soberder
3e Etage van het Stasimuseum – MfS in actie en het einde van het MfS.
Om de belangrijkste opdracht van de Stasi – volledige controle over de bevolking van de DDR – uit te kunnen voeren, waren talloze methoden nodig. Op de derde etage van het museum leer je alles over de structuur van de Stasi als organisatie en de bijna gestoorde capriolen die de Stasi uithaalde om die volledige controle te behouden. Werkelijk álles werd genoteerd, gefotografeerd of opgenomen en dat in het allergrootste geheim, vaak ongemerkt. Veel camera’s, spiegeltjes en ander spionagemateriaal wordt hier tentoongesteld. Ook kun je hier voorbeelden van de repressie van de Stasi bekijken, zoals hun invloed op toelatingen tot studies, een beroepsmatige promotie of reizen naar het buitenland. De Stasi bemoeide zich met álles. Iets wat lastig voor te stellen is, tot je hier rondloopt en de vele voorbeelden bekijkt.
Twee Stasi-officieren voeren een persoonscontrole uit in Mitte. Op de achtergrond de Berliner Dom
Door de altijd aanwezige controle van het MfS, kon de Stasi ook de eerste afwijkingen van de SED-norm goed waarnemen. Was dat het geval, dan gebruikte de Stasi een enorm arsenaal aan instrumenten om de aanvankelijke verdenking verder uit te diepen. Vermoede de Stasi dat er sprake was van “Staatsfeindliche Tätigkeit’ (staatsvijandige bezigheden) werd er over de hele breedte van de organisatie samengewerkt om dat te dwarsbomen. Op de derde etage zijn talloze persoonlijke verhalen te vinden van mensen die door de Stasi werden verdacht, gevolgd en vaak opgepakt en veroordeeld.
Een verborgen camera die achter een knoop in een jas werd geplaatst. Het apparaatje is nog geen 4 centimeter breed.
Al in de zomer van 1989 rommelde het behoorlijk in de DDR. Talloze mensen vluchtten via Praag naar het Westen en er werd steeds meer – en vooral steeds openlijker – tegen de SED dictatuur geprotesteerd door de bevolking van de DDR. Dit leidde tot behoorlijke veranderingen binnen de SED en ook bij de Stasi. Op aanwijzing van minister Erich Mielke begonnen de medewerkers van het MfS met het verzamelen van documenten en dossiers, centraal op te slaan en ze stuk voor stuk te vernietigen. In het museum zijn meerdere papierversnipperaars te bekijken maar ook de originele spanddoeken waarmee leden van het Burgercomité destijds voor de Stasizentrale protesteerden.
Mijn indruk van het Stasimuseum
Alleen al vanwege de bizarre geschiedenis van het MfS is het museum een bezoek waard. Op mij persoonlijk maakte het museum bij mijn eerste bezoek in 2008 al een diepe indruk. Van de minuscule spionagecamera’s, de vele dossiers over doodgewone burgers, de bizarre organisatiestructuur van de Stasi, alles was werkelijk overweldigend. Het is voor ons als Nederlanders lastig voor te stellen hoe het is om altijd en overal gecontroleerd en geobserveerd te worden, voor DDR-burgers was het dagelijkse kost. Een bizarre gewaarwording die we niet alleen niet mogen vergeten maar waar we ook van moeten leren. En ik vind dat nog steeds. Gemiddeld bezoek ik om het jaar het Stasimuseum, vaak met bekenden die er nog niet zijn geweest maar ook uit eigen interesse. Er is altijd wel iets dat je de vorige keer nog niet had gezien, er is zóveel te bekijken! Ik raad je dan ook aan om genoeg tijd te nemen voor je bezoek aan het museum, twee uur is wel echt het minimum.
Op de muren zijn termen uit de miljoenen Stasidossiers geplaatst
Tip! • Heb je het Stasimuseum al bezocht maar wil je graag meer over de Stasi zien en leren? Bezoek dan de Stasigevangenis Hohenschönhausen.
Het Stasimuseum in films en tv-series:
Regelmatig wordt er in het Stasimuseum gefilmd voor films en televisieseries waarin de Stasi een rol speelt. Zowel in de beroemde film ‘Das Leben der Anderen’ als de tv-serie Weissensee is het Stasihoofdkwartier van binnen te zien. Over deze films en series kun je hier meer lezen.
Rondleidingen door het Stasimuseum
Wil je meer weten over het Stasimuseum of rondgeleid worden door een expert? In het weekend en op maandagen worden openbare rondleidingen voor individuele bezoekers aangeboden. Verzamelplaats is de foyer van het museum, van te voren aanmelden is niet nodig.
Duitstalige rondleidingen:
Elke zaterdag, zondag en maandag – 13.00 uur.
Engelstalige rondleidingen:
Elke zaterdag, zondag en maandag: 15.00 uur.
Praktische informatie over het Stasimuseum:
Bij binnenkomst in het Stasimuseum koop je aan de balie je toegangskaartje. Wil je graag foto’s maken? Geef dit dan meteen aan, hiervoor betaal je één euro extra en krijg je een (leuk!) bewijs dat je foto’s mag maken. Je kunt op de begane grond in de rechtergang je jas en tas in een kluisje doen. Ook zijn daar toiletten. Aan de linkerzijde van de grote hal is een kleine kantine waar je in geheel Oost-Duitse stijl een kop koffie kunt drinken.
Stasimuseum Berlin in der Zentrale des MfS
Adres: Ruschestraße 103, Haus 1, Lichtenberg
OV: U5 Magdalenenstrasse
Openingstijden: Dagelijks geopend. Maandag tot en met vrijdag: van 10.00 tot 18.00 uur. Zaterdag, zondag en feestdagen: 11.00 tot 18.00. Op 24 en 31 december is het museum gesloten.
Entree: €6 voor volwassenen, senioren en studenten betalen €4,50 (mits je bewijs kunt tonen), scholieren vanaf 12 jaar betalen €2,50. Fotograferen mag nadat je hiervoor een ‘Erlaubnis’ hebt gekocht á 1 euro.
Handig: het museum bevat een lift en is geschikt voor mensen met een mobiliteitsbeperking. De ingang van het museum voor rolstoelen is via de personeelsingang aan de linkerzijde van Haus 1.
Een maquette van de Stasizentrale aan de Normannenstrasse. De grote bruine flat is Haus 1.
Ik heb museum zelf twee keer gedaan. Het is inderdaad veranderd én begrijpelijker voor de gemiddelde bezoeker maar persoonlijk vond ik de veelheid aan posters die aan de muren hingen én het vele materiaal dat uitgestald werd tijdens mijn eerste bezoek mij meer aanspreken. Nu, het is sowieso een interessant museum natuurlijk!
Klopt, dat ben ik met je eens. Ik vond al die artefacten en prutsels ook geweldig, zeker de kamer waar al die talloze spandoeken van de 15 Januari demo hingen. Heel bijzonder. Maar ik denk dat het museum nu, om het verhaal van de Stasi te kunnen vertellen, beter ingedeeld is. Ik hoop dat ze wellicht in de toekomst meer tijdelijke tentoonstellingen gaan doen, waar we dat materiaal terug kunnen zien!
Wij zijn er ook al twee keer geweest,en gecombineerd met Stasi Untersuchungs Gefängnis in Hohen Schönhausen een aanrader.
Hallo Jan, zeker die combinatie is absoluut een aanrader. Dankjewel voor je reactie!
Vandaag naar t museaum geweest en t viel mij ’tegen’ omdat de sfeer van t museum er niet meer was. Zo weinig spionage spullen tentoongesteld, de geur die t gebouw had was weg, was nieuw. Echt heel jammer. Het was er ook erg druk, destijds waren we bijna alleen.
Het is wel een mooi museum maar wij kwamen meer voor de uitgestalde spulletjes, waarvan misschien maar 1% nu te zien is.
Hi Emmely, het Stasi-museum is een aantal jaren geleden helemaal op de schop gegaan, omdat het voor niet-Duitsers erg onduidelijk was. Hierdoor is inderdaad de tentoongestelde collectie heel erg veel kleiner geworden en ik kan je teleurstelling dan ook goed begrijpen! Het museum is professioneler geworden en daardoor minder rommelig, maar daardoor is er ook wat minder te zien. Jammer, maar toch bedankt voor je eerlijke mening!