De Stasigevangenis – een tour over isolatie en psychische druk

Midden in een woonwijk in voormalig Oost-Berlijn, was een groot gebied hermetisch afgesloten voor nieuwsgierige blikken. Zelfs op kaarten en plattegronden van de hoofdstad van de DDR, was niet meer te zien dan een witte vlek. De Stasigevangenis in Berlijn Hohenschönhausen (in het Duits: Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen) was een van de zwaarst bewaakte gebouwen in Berlijn en niet voor niets. Bijna veertig jaar lang werden hier duizenden politieke gevangenen opgesloten, urenlang verhoord en zowel lichamelijk als geestelijk gemarteld. Sinds 1994 is de Stasigevangenis zowel een monument voor slachtoffers van de communistische onderdrukking in Duitsland, als een museum en documentatiecentrum. Ex-gevangenen geven er dagelijks rondleidingen, waarbij niet alleen de gevangenis of verhoorkamers, maar ook de persoonlijke verhalen van de gids erg indrukwekkend zijn. Ik bezocht de Stasigevangenis een tijdje geleden en was erg onder de indruk van de heftige verhalen over de methodes, die de Stasi gebruikte om mensen te laten praten, of onder druk te zetten.

Nadat de DDR in 1949 was gevormd en het Sovjetgezag een stapje terug deed, werd er al snel een Oost-Duitse geheime dienst opgericht. Het Ministerium für Staatssicherheit, afgekort Stasi, was precies zo opgebouwd als de beruchte Sovjet geheime dienst KGB. De Stasi had er alle belang bij om de SED (de heersende dictatoriale partij in de DDR) in het zadel te houden en alle mogelijke tegengeluiden vanuit de bevolking in de kiem te smoren. Met een intens netwerk van agenten, informanten en spionnen deed de Stasi haar uiterste best om schrijvers, kunstenaars, musici maar ook gewone burgers te controleren en onderdrukken. Gesprekken over West-Duitse politiek, het bezitten van West-Duitse literatuur of producten, contact met West-Duitsers maar ook een kritisch geluid op de partij, de staat, het systeem, de muur enzovoorts, waren allemaal potentieel gevaarlijk. Je wist niet wie er meeluisterde en je verklikte aan de Stasi.Zo zijn er door de jaren heen talloze onschuldige mensen opgepakt en zonder vorm van proces in de Stasigevangenis vastgezet.

De Stasigevangenis in Hohenschönhausen was hier het belangrijkste onderdeel van, daar werden alle politieke gevangenen in ‘Untersuchungshaft‘ gehouden, oftewel in ‘onderzoeksgevangenschap’. Normaliter zit je dat enkel en alleen in afwachting van je proces voor een rechter, zoals wij dat kennen, maar de Stasi liet gevangenen er rustig weken, maanden of jaren zitten. Zonder dat de gevangene wist wanneer hij of zij weer vrij zou komen, zonder vorm van proces.

Geschiedenis van de Stasigevangenis Hohenschönhausen
Het terrein waar later de Stasigevangenis gebouwd zou worden, was in 1938 nog een industrieterrein waar een machinefabriek stond. Op het terrein werd een grote gaarkeuken gebouwd, waar door een Nazi-overheidsorganisatie voor ‘volkswelvaart’ gekookt werd voor de arbeiders. Vlakbij de gaarkeuken bevond zich een barakkenkamp, waar krijgsgevangenen en dwangarbeiders gelegerd waren. Zij werden te werk gesteld in de fabriek.

Na het einde van de Tweede Wereldoorlog in mei 1945, kwam dit terrein in handen van de Sovjets. Zij richtten een kamp in rondom de gaarkeuken. Dit was het derde ‘speciale kamp’ van de in totaal tien speciale kampen in de Sovjet bezettingszone. Hier werden in totaal zo’n 20.000 mensen door de Sovjets gevangen gehouden. Veelal politieke gevangenen uit het Nazi-tijdperk (SS’ers en andere Nazi-hardliners, partijleden van de NSDAP, Gestapo) maar ook andere mensen die in de ogen van de Sovjets verdacht waren, zogeheten ‘vijandige elementen’. Vaak journalisten, maar ook schrijvers en intellectuelen of partijleden van de CDU of SPD. Ook dwangarbeiders uit de satellietstaten van de Sovjet-Unie werden hier gevangen gehouden. In oktober 1946 werd het kamp weer opgeheven. In de krappe anderhalfjaar dat het ‘Speziallager 3′ bestond, kwamen hier zo’n 1000 mensen om door honger, dorst en mensonterende omstandigheden. Alle mensen die ten tijde van de opheffing nog in het kamp gevangen zaten, werden naar de Sovjetkampen in de voormalige concentratiekampen Sachsenhausen of Buchenwald gebracht.

De U-boot
In de kelder van de gaarkeuken op het terrein, werden gevangenen in de winter van 1946/1947 gedwongen om een cellenblok te bouwen. Ze creëerden zo’n 60 cellen, zonder ramen. Stuk voor stuk waren dit hele vochtige en ongezonde plekken, een aantal ervan kon zelfs niet verwarmd worden. In de cellen brandde het licht dag en nacht en het gebrom van de luchtinstallatie was constant hoorbaar. Bovendien zagen de gevangenen door het gebrek aan ramen geen daglicht en hadden ze het gevoel dat ze ‘afgezonken’ waren. Hierdoor kreeg het cellenblok de bijnaam ‘U-boot’, oftewel onderzeeboot. Ver weg van het daglicht, vonden hier bizarre verhoormethoden plaats. De geheime dienst van de Sovjets schuwde niets en folterde de politieke gevangenen zowel lichamelijk, als geestelijk. Bijvoorbeeld door de gevangene niet te laten slapen, uren te laten staan, dagenlang in de cel te laten zitten en consequent ’s nachts te verhoren. Ondertussen werd in 1950 de Stasi opgericht, dat al snel de U-boot van de KGB en Sovjets overnam. Dit werd in de tien jaar erna als centrale gevangenis gebruikt.

Onder druk van de Stasi
Direct naast de voormalige gaarkeuken/U-boot, werd door dwangarbeiders een nieuwe gevangenis gebouwd. Met 100 cellen en ruim 120 verhoorkamers, was de capaciteit zodanig ingericht, dat gevangenen ten allen tijde verhoord konden worden. Deze werd in 1961 in gebruik genomen, waarna de U-boot enkel nog als opslagruimte werd gebruikt. Er werd ook nog een gevangenisziekenhuis gebouwd, waar gevangenen behandeld werden die medische hulp nodig hadden.

Na de bouw van de muur, nam de hoeveelheid gevangenen snel toe, omdat de Stasi meer en meer druk ging leggen op de eigen bevolking. Iedereen die ook maar iets deed of zei dat niet in het straatje van de Stasi of de partij paste liep het risico om te worden opgepakt. In totaal werden er in de bijna veertig jaar dat de Stasigevangenis in Berlijn Hohenschönhausen bestond, zo’n 10.000 mensen vastgehouden, sommigen tot jarenlang. De omgeving van de gevangenis was zwaar bewaakt, volledig afgesloten en niet toegankelijk voor gewone burgers. Zo was het voor de gewone man niet te zien wat zich in het ‘Sperrgebiet‘ afspeelde. Ook op landkaarten was de gevangenis niet te zien, slechts een witte plek verried dat het een speciaal stuk grond was, waar niemand mocht komen. Het was niet voor niets dat er vooral Stasi-officieren in de omgeving van de gevangenis woonden.

Na de Wende
Met de Wende en het einde van de DDR in November 1989, kwam er eindelijk een einde aan de hegemonie van de Stasi. Op 14 december 1989 werd besloten om alle gevangenissen van de Stasi te ontmantelen en over te dragen aan een ander ministerie. De laatste gevangenen werden in de lente van 1990 vrijgelaten. Op 2 oktober 1990 werd de Stasigevangenis in Berlijn Hohenschönhausen officieel gesloten. Het was ook toen pas, dat langzaam maar zeker duidelijk werd wat er zich in de gevangenis had afgespeeld. De verhalen over verhoor- en foltermethodes kwamen naar buiten en schokten heel Duitsland. Daarna werd al snel besloten om het gevangenisgebouw tot monument te bestempelen en het ook als zodanig in te richten. Sinds 1994 worden er door (voornamelijk) voormalige gevangenen rondleidingen gegeven door de gevangenis en de verschillende bijgebouwen. De stichting Gedenkstätte Berlin Hohenschönhausen beheert het complex, organiseert open dagen en heeft ook de vaste tentoonstelling rondom de gevangenis samengesteld.

Gevangen in Hohenschönhausen
De werkwijze van de Stasi was ondoorgrondelijk en eigenlijk kon elke burger met ze te maken krijgen. Mensen die hadden geprobeerd om de DDR te ontvluchten (Republiksflüchtlinge) maar ook mensen die kritisch op de Staatspartij waren geweest, werden gevangen gezet. De meeste medewerkers van de Stasi werden bij de KGB opgeleid in Moskou, (later op de Stasi universiteit in Potsdam) en gebruikten dus dezelfde geestelijke trucs en verhoortechnieken om van een gevangene de gewenste verklaring te krijgen. Verhoren duurden vaak uren en vonden vaak ’s nachts plaats, zonder dat de gevangene wist of het dag of nacht was. De psychische druk was enorm. Er werd vaak gedreigd om familie van de gevangene iets aan te doen, als pressiemiddel om de gevangene te breken. In het volgende verhoor was de ondervrager weer vriendelijk en bood hulp aan, wat natuurlijk extreem verwarrend voor de gevangene was. ’s Nachts werd het licht in de cel onregelmatig aan- en uitgedaan of er werd een verbod uitgedeeld om te staan, zitten of liggen, net zolang tot de gevangene uitgeput was.

Bovendien wisten veel gevangenen niet waar ze waren, laat staan dat ze zich in Berlijn bevonden. Ze waren na hun arrestatie soms wel uren rondgerden met de vervoersbus van de Stasi. Lange rondjes door de stad, waardoor het hele oriëntatievermogen tot een nulpunt werd gebracht. In die bus (de bekende Barkas B1000) zaten speciale cellen zonder ramen, zodat de gevangene zich met geen mogelijkheid kon bedenken waar hij of zij was. Bovendien werd de gevangene bij aankomst in de gevangenis in een speciale garage uitgeladen, die zo sterk met tl-buizen verlicht was, dat de gevangene letterlijk verblind werd. Het verlies van oriëntatie was hiermee volledig en dus het doel bereikt. De Stasi deed er alles aan om het karakter van de gevangene te breken, zodat deze of zou verklaren, of mee zou werken aan wat de Stasi van de gevangene vroeg.

Ook de gevangenis was er helemaal op ingericht om die psychische druk te verhogen. Na aankomst in de gevangenis werden al je spullen, je kleding en schoenen van je afgenomen en kreeg je een overal aan en een persoonsnummer. Vanaf dat moment werd je alleen nog bij je nummer genoemd en bestond je naam niet meer. Contact met andere gevangenen bestond niet, je zat alleen in je cel, in volledige isolatie. Tijdens de wandeling van en naar de verhoren werd je steevast door een agent van de Stasi begeleid, en een speciaal lichtsysteem in de gangen van de gevangenis voorkwam dat je tegelijkertijd met een andere gevangene in dezelfde gang was. Vluchten? Geen mogelijkheid, langs elke cel liep een lange elektriciteitsdraad die bij de geringste ferme aanraking direct een groot alarm af liet gaan. Zelfmoord plegen? Sondevoeding was de oplossing bij een hongerstaking, veters in je schoenen had je niet en jezelf bij vervoer van de trap gooien ging niet, want daar was een groot hek in gebouwd om de val van een zelfmoordenaar te breken. Het totale gebrek aan oriëntatie, enige vorm van menselijk contact en het totale gebrek aan menselijke waardigheid, door alles af te nemen wat je identiteit vormde, moest bijdragen aan het doel van de Stasi: de gewenste informatie ontfutselen of iemand zo bewerken dat hij IM (‘Inoffiziele Mitarbeiter‘, oftewel informant) wordt en met de Stasi wil samenwerken.

Tours door de Stasigevangenis
De tours zijn even indrukwekkend als interessant. Via het (vaak persoonlijke) verhaal van de gids wordt je meegenomen in de bizarre wereld van de Stasi, de afgesloten wereld die de gevangenis was en het systeem waarmee het tot 1989 in stand gehouden werd. Tijdens de tour waar ik aan meedeed, stond me af en toe ook het kippenvel op de armen, zo bizar is het om door de gevangenis te lopen en te realiseren dat het nog helemaal niet zo lang geleden is dat mensen hier werden vastgehouden. Het zien van de cellen, de verhalen van de gids maar ook de details in de gevangenis, zoals de rode lampen aan het eind van elke gang, het bloemetjesmotief op de vloeren en de beruchte verhoorkamers, maakten allemaal erg veel indruk. Wat me misschien nog wel het meest raakte, was het hek in het trappenhuis van de gevangenis. Dat er zover door was gedacht om zelfmoord van gevangenen te verhinderen, moet betekenen dat ze bij de Stasi heel goed wisten tot hoe ver op de rand van totale waanzin ze mensen dreven. Het bijzondere verhaal van de gids en de vrijheid om ook eindeloos vragen te stellen, maakte het een hele waardevolle tour. Het is absoluut aan te raden om hier ook echt genoeg tijd voor in te plannen, zo’n tour duurt ruim twee uur en is voorbij voor je het door hebt.

Het is helaas niet mogelijk om de gevangenis zonder gids te bekijken. Gelukkig vinden de rondleidingen dagelijks plaats en kun je (met je groep tot maximaal zes personen) aansluiten bij tours die op vaste tijdstippen vertrekken. Voor deze rondleidingen hoef je je niet verplicht van te voren aan te melden.

Van april tot en met oktober:
Dagelijkse rondleiding tussen 10.00 en 16.00 uur op elk half en heel uur
Engelstalige rondleiding: dagelijks om 10:40, 12:40 en 14:40 uur

Van november tot en met maart:
Maandag tot en met vrijdag: 11.00, 13.00 en 15.00 uur
Zaterdag, zondag en feestdagen: elk uur tot 10.00 en 16.00 uur
Engelstalige rondleiding: dagelijks om 11.30 en 14.30 uur

Let op: check vooraf de aanvangsttijden van de rondleidingen op de website van de gevangenis. Zie hieronder.

Wil je graag met een grotere groep mensen een rondleiding door de gevangenis maken? Bekijk dan even de uitgebreide informatie op de website. Er zijn ook speciale rondleidingen voor scholieren.

Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen
Adres: Genslerstrasse 66, Hohenschönhausen
OV: Neem vanaf de halte Alexanderplatz/Gontardstrasse (bij TK Mexx) de tram M5 naar Freienwalderstrasse. Vanaf daar loop je door de Freienwalderstrasse recht op de Gedenkstätte af.
Openingstijden: dagelijks van 10.00 tot 17.00 uur. De Gedenkstättte is gesloten op de volgende dagen: 1 januari (nieuwjaarsdag), 24, 25 en 26 december (Kerstavond, eerste en tweede kerstdag) en 31 december (Oudjaarsdag).
Entree: Normaal tarief: 6 euro. Kortingstarief: 3 euro (voor studenten, stagiairs of mensen met een beperking, alleen op vertoon van een geldig bewijs). Scholieren: 1 euro. De tentoonstellingen zijn gratis te bezoeken.
Website: stiftung-hsh.de
Let op: De rondleiding is niet mogelijk voor mensen die geen trappen kunnen lopen.