Späti’s in Berlijn – Van een Ost-fenomeen naar Berlijns erfgoed

Het hart van Berlijn slaat dag en nacht. Overdag zijn Späti’s vooral prettig voor dat ene boodschapje, ‘s nachts is het de makkelijkste én goedkoopste optie voor alcohol-to-go. Berlijn is niet voor te stellen zonder de bontgekleurde, druk gevulde en soms zeer lawaaierige spätverkauf-winkels, die in de volksmond ook wel liefdevol späti’s genoemd worden. Hoewel deze zogenoemde Späti’s overal in Berlijn te vinden zijn, worden ze toch met sluiting bedreigd. Hoe zit dat precies? En waar komen späti’s eigenlijk vandaan? En waar moet je op letten om een goede van een slechte späti te kunnen onderscheiden? Dit en meer lees je allemaal in dit artikel!

Grote koelkasten tegen de wand met bier, limonade’s en club mate zo ver als je kunt kijken. Smalle wandelgangetjes met samengetetriste producten zoals chips, koekjes, diepvriespizza’s, ingeblikte groenten en ravioli, potten met sauzen en langhoudbare melk. In een hoekje staan vergeelde tijdschriften in een rek, in een ander hoekje vind je verouderde sleutelhangers, aanstekers en petjes met de Berlijnse beer en een paar stadskaarten van minstens vijf jaar oud. Voor de kassa blokkeert een grote diepvries met pizza’s en ijsjes de doorloop, bij de kassa staan de sigaretten, stapels met chocolade en snoep en als je een beetje geluk hebt, vers fruit, brood of ander lekkers. Doorsnee-späti’s bestaan niet echt in Berlijn, maar als je er dan toch eentje zou moeten beschrijven, zou het waarschijnlijk zoiets zijn.

Späti’s, ook wel bekend als Spätkauf, zijn nachtwinkels die bier, snoep, melk, kaas, kranten en andere dingen verkopen die je wellicht nodig kunt hebben op de momenten dat gewone supermarkten gesloten zijn. Rondom de Berlijnse Späti’s bruist het ‘s avonds en ‘s nachts vaak met uitgaande mensen. Het is een bekend typisch Berlijns fenomeen, dat heel sterk onderdeel is van de lokale kiezkultur in de stad. Probeer je Berlijn maar eens voor te stellen zonder späti’s, dat lukt je niet!

 

Späti’s in Berlijn – Een eerste levensbehoefte

Späti’s zijn in Berlijn letterlijk een eerste levensbehoefte, lebenswichtig. Zo letterlijk, dat ze ook tijdens de corona-lockdowns gewoon geopend konden blijven, en elke vorm van beperking op opening werd begroet met een storm van protest. Meer dan 1000 späti’s zijn er in Berlijn, de meeste binnen de ring in de binnenstad. Ze verzorgen de Berlijners met alles wat ze mogelijk nodig kunnen hebben, terwijl andere winkels gesloten zijn en het tankstation te ver weg of te ongezellig is. Dat is prettig, want zondag zijn in Berlijn de winkels gesloten, en de meeste supermarkten sluiten om tien of elf uur ‘s avonds. Voor nachtuilen zoals de Berlijners is dat simpelweg te beperkt, want het leven gaat ook ‘s nachts door, zeker in het weekend. De späti om de hoek is altijd open, of het nou een zondag of een feestdag is. Niet alleen Berlijners maken er graag gebruik van, ook zugezogene Berlijners en vooral toeristen die geen weet van zondagssluiting hebben, zijn dankbaar voor de kleine handel!

Sommige späti’s in Berlijn zijn ook een internetcafé, andere zijn een halve bakkerij. Weer een ander doet dienst als postkantoor of lottokantoor. Op een computer of tablet loopt ergens een serie, en als er een voetbaltoernooi is worden hele televisieschermen voor de deur opgehangen. Bekend is ook een Späti bij Heinrich Heine Strasse, die dienst doet als voorportaal van een heuse club. Je moet door de späti wandelen om uiteindelijk via een trap in de club Diskothek Melancholie 2 terecht te komen. Hier kunnen maar 150 mensen in, die in het donkere ruimtes achter de späti dansen op elektromuziek.

Zo heeft iedereen in Berlijn zijn Stamm-späti, die vaak tot veel meer uitgroeit dan een nachtwinkel om de hoek; het is een sociaal aanlooppunt in de buurt. Hier treffen buurtgenoten elkaar, kopen ze een krantje en drinken een kopje koffie. Anderen gaan nog even langs de späti voor een drankje voor ze uitgaan, en weer anderen wonen alleen en zijn blij met een beetje aanspraak met de eigenaar van de Spätkauf in de buurt.

Onze Späti in Friedrichshain

Onze eigen späti valt dan helaas weer een beetje tegen. Hoezo ‘valt tegen?’ Nou, Je hebt namelijk goede späti’s en minder goede späti’s. De onze is geen club, geen postkantoor, geen lottokantoor, heeft geen internetcafé of bakkerij. Eigenlijk is het vooral een heel erg standaard späti, maar dan is ie heel erg klein, verkoopt betrekkelijk weinig producten en vooral veel rommel en dingen waar je niets aan hebt. Toen we in Friedrichshain kwamen wonen zeiden we al; geeft niets, in de omtrek zijn binnen 150 meter lopen nog zeker drie andere späti’s te vinden. Inmiddels zijn het er zelfs vijf!

Helaas heeft de allerbeste späti uit onze buurt, op de Boxhagener Platz, de corona-ellende zonder toeristen niet overleefd. Een extreme huurverhoging deed de best-gesorteerde spätkauf de das om. Het was een geweldige tent, met het allergrootste bierassortiment van Berlijn, waar de eigenaar met zijn familie gewoon aan een plastic tafeltje zat te roken en te drinken tijdens openingstijden. Helaas zien we het steeds vaker dat dergelijke huurverhogingen de Späticultuur sterk bedreigen.

Waar komt het woord ‘Späti’ nou vandaan?

Dat het begrip Späti een afkorting van Spätkauf is, dat weten we nu wel. Maar waar komt dat woord dan weer vandaan?  Het kiosk begon in 1859, tegelijkertijd met flessen mineraalwater, in zwang te raken op de Berlijnse straten. Het was destijds een ‘bewegliche Trinkhalle’, werd ontworpen door Martin Gropius en door de politie ingevoerd om de sterk stijgende alcoholproblematiek tegen te gaan. Tot die tijd dronken Berlijners vrijwel uitsluitend schnaps en bier, omdat het Berlijnse leidingwater schadelijk voor de gezondheid was.

Anders dan het woord ‘Trinkhalle’ doet vermoeden, was het verkopen van alcohol bij kiosken verboden. Er was alleen mineraalwater in flessen verkrijgbaar, hoewel dat aanbod al snel werd uitgebreid met limonade, zoetigheden, tijdschriften, tabak en iets later dan toch alcohol. Zoals dat gaat met verslavingen. Na 1900 was het woord ‘Trinkhalle’ uit de Mode, en werd het steeds vaker vervangen voor ‘Kiosk’.

 

Spätverkaufsstellen in de DDR

Daarvoor gaan we terug naar de DDR, waar kleine winkels als ‘Früh und Spät’ of als ‘Spätverkaufsstellen’ openden. Deze winkels waren bedoeld om mensen te ondersteunen die in ploegendiensten werkten en alleen buiten de reguliere openingstijden van de supermarkten naar de winkel konden. Voor hen kwamen de Früh- en Spätverkaufsstellen in de jaren ‘50, zij verkochten grotendeels basislevensmiddelen en sigaretten. Na een tijdje werden het normale buurtsupertjes van HO of Konsum, met hooguit afwijkende openingstijden. In plaats van de normale winkeltijden tot 18:00 uur, waren de Spätverkaufstellen geopend tot 20 uur, in grote steden als Berlijn soms nog wel langer.

Na de Wende werd het begrip ook in West-Berlijn in gebruik genomen. In andere Duitse steden gebruiken ze andere woorden, zoals in Düsseldorf zeggen ze Büdchen of Trinkhalle, en in Frankfurt Wasserhäuschen. Alleen al in Keulen zijn er meer dan 1000 van dat soort Büdchen, die net als in Berlijn onderdeel geworden zijn van de stadscultuur. In Beieren ga je naar het kiosk, al begint het woord ‘Späti’ ook daar in zwang te raken. Echter heerst daar niet zo’n sterke 24-uurs levendigheid als in Berlijn, winkelsluitingstijden gelden in het zuiden van Duitsland voor iedereen.

Coole späti-namen

Elke späti is een zelfstandig bedrijf. Het bijzondere daaraan is dus ook dat letterlijk élke späti een unieke naam moet hebben die nog niet in het register voorkomt. Net als bij de talloze kapsalons in de stad, leidt dat tot de meest hilarische namen. Dusk 24/7 Dawn, Regenbogenbuchhandlung, Spätkauf Was guckst du, ‘tele-cafe’  maar ook eenvoudiger zoals ‘City Kiosk Steh Cafe’ en ‘Don communication corner’ en ‘Drink Drunk Berlin’ om maar een paar namen te noemen. Er zijn natuurlijk ook nóg simpeler namen, zoals Spätkauf 1, Spätkauf 2, Spätkauf 3 (allemaal van dezelfde eigenaar). Ook zie je vaak dat een späti de naam ontleent aan de straat en het huisnummer, zoals bijvoorbeeld Spätkauf Boxi 36.

Das Berliner Ladenöffnungsgesetz en de bedreiging van de Spätikultur

Wat wanneer en hoe in Späti’s verkocht mag worden, daarover verschillen nog altijd de meningen. Berlijn heeft een speciale wet, ‘das Berliner Ladenöffnungsgesertz’. Deze wet maakt onderscheid tussen twee types van ‘Einzelhändler’, waar spätis onder vallen.

Heel strikt genomen mogen zondags van 7 tot 16 uur alleen winkels die goederen en waren zoals bloemen, planten, kranten en tijdschriften, bakwaren, melkproducten aanbieden, open. Er is een uitzondering voor winkels die uitsluitend toeristische dingen verkopen – zoals aandenkens, stadskaarten, tabak, zonnebrandcrème, en genotmiddelen zum mitnehmen aanbieden. Zij mogen op zon- en feestdagen van 13:00 uur tot 20:00 uur hun winkels open. Alcohol mag er volgens de wet eigenlijk helemaal niet verkocht worden op zondag, maar ik moet de eerste die zich daar aan houdt nog tegenkomen.

Je snapt wel; er zijn dus talloze späti’s die een mengelmoesje van beide aanbieden, en van 7:00 tot 20:00 uur open proberen te zijn op zondag. Veel ondernemers riskeren zo hoge boetes maar in praktijk werd gang van zaken tot begin 2019 gedoogd en door de Ordnungsamt-medewerkers door de vingers gezien. Tenzij je de dames en heren van het Ordnungsamt er natuurlijk op wijst.

In maart 2012 deed een inwoner van Prenzlauer Berg een melding bij het Ordnungsamt van 48 winkels die zich niet aan het Ladenschlussgesetz hielden. Daarop werden talloze boetes van tussen 150 en 2500 euro uitgedeeld. Dat lieten niet alle späti’s zomaar over zich heen gaan; onder andere de Spätkauf Kollwitz 66 werd bekend met een tegencampagne, die naam en telefoonnummer van de melders op het raam van hun winkel plakte. In oktober van datzelfde jaar probeerde ook de CDU van Pankow een wetswijziging door te voeren, om zo späti’s definitief te legaliseren. Maar ook dat mislukte.

Save the Späti!

Sindsdien is er van alles geprobeerd. In 2015 wilde leden van een petitie proberen om de Späti’s op hetzelfde niveau als tankstations en treinstation winkels te zetten. Ook dat mislukte. In Friedrichshain werd het in 2015 helemaal bont, toen een Spätkauf-uitbater een boete van 35.000 euro kreeg, en in Neukölln zelfs een boete van 70.000 euro werd uitgedeeld. Daarna werd geprobeerd om een uitzondering in de openingstijdenwet te maken voor Späti’s op zondagen, wat niet genoeg steun kreeg. Vervolgens was er iemand met het idee om van alle späti’s een oplaadstation voor elektrische fietsen te maken, zodat ze konden worden omgevormd tot tankstation. Een ander wilde de Berlijnse späti’s officieel als cultureel erfgoed laten vastleggen. Ook dat plan kwam er – hoe creatief ook – niet doorheen.

In 2019 werden de späti’s in Berlijn Mitte plotseling gesloten op zondag. Dit kwam doordat een zaak uit 2016 ineens was behandeld bij de allerhoogste rechter, en die had besloten dat späti’s niet aantoonbaar horen bij de noodzakelijke levensmiddelenverzorging, óf het toerisme en daarom op zondag gesloten moeten blijven.

Van het ene op het andere moment was het centrum van Berlijn op zondag nóg doodser dan anders! Het leidde tot een groot protest en uitgebreide petities en andere acties, want zonder de belangrijke zondag kan zeker de helft van de Berlijnse nachtwinkels de deueren wel sluiten. Het blijft dus nog een tijdje onzeker hoe het verder moet met de Berlijnse späti’s maar laten we hopen dat ze er nog wel even blijven!

Wat is jouw favoriete Späti? En welke naam heeft die?