In een onooglijk hoekje van de Oost-Berlijnse wijk Lichtenberg, ligt een bijzondere begraafplaats met een rood randje. De begraafplaats ‘zentralfriedhof Friedrichsfelde‘ was opgericht voor de armere bevolking van Berlijn maar werd al snel een erebegraafplaats voor socialisten en communisten. Beroemde revolutionairen zoals Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht en Ernst Thälmann hebben hier eregraven op een speciaal opgericht herdenkingsmonument, waar ook talloze politici uit de DDR begraven liggen. Al deze grafstenen vertellen samen een bijzonder verhaal over het socialisme en communisme in Berlijn, dat zo bepalend was voor Duitsland in de 20e eeuw.
Bij een zondagse wandeling, liepen we er pardoes tegenaan; de “Gedenkstätte der Sozialisten”. Een groot monument naast een ogenschijnlijk doodgewone begraafplaats in het oosten van Berlijn. Al lopend langs de vele, vele grafstenen, viel ik van de ene in de andere verbazing. Wat een persoonlijkheden hier allemaal! Ik heb in de afgelopen jaren heel wat afgelezen over de DDR en de geschiedenis van Berlijn maar ik was nog niet vaak op een plaats geweest waar de geschiedenis op zo’n bizarre manier aan elkaar geknoopt werd. Ik besloot eens in de verhalen achter deze bijzondere begraafplaats te duiken en stuitte op een bijzonder verhaal, dat als een rode draad door de 20e eeuw loopt. Tijd voor een blog!
Bij het inlopen van de Gudrunstrasse, lijkt het er nauwelijks op dat hier een begraafplaats verscholen zit. Op het oog lijkt het een doodgewone wijk in Lichtenberg maar wie verder naar het oosten loopt stuit vanzelf op de begraafplaats en het naastgelegen monument. Het is ook nauwelijks te missen, want het is volledig rond en heeft een diameter van 25 meter. In het midden van een rondeel staat een grote rode natuursteen, met daarop de tekst ‘Die Toten mahnen uns‘ (de doden sporen ons aan).
Aan de buitenzijde staat een vier meter hoge muur van rode bakstenen, waarop talloze grafstenen – oude en modernere – zijn geplaatst. In de muren zijn talloze urnen bijgezet van overleden persoonlijkheden uit de DDR. Direct vallen de duizenden rode anjers op, die overal op, naast en onder de grafstenen zijn gelegd. In het midden van de rondel, liggen tien gedenkplaten, met bekende namen uit de arbeidersbeweging. Otto Grotewohl, de eerste president van de DDR. Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg, de vermoorde revolutionairen. Wilhelm Pieck, Ernst Thälmann, Franz Mehring en zelfs Walter Ulbricht, de voorganger van Erich Honecker. Een illuster gezelschap, dat samen een bijzonder verhaal vertelt van het begin van het communisme in de 19e eeuw, tot het einde van de DDR in 1989.
Geschiedenis van het Sozialistenfriedhof
Rond 1880 was Berlijn een booming industriestad, waar veel arbeiders woonden. De klassenverschillen waren enorm en mede daardoor was de armoede in de stad groot. Berlijn zette zich als stad echter altijd voor de armere bevolking in en toen in 1881 de begraafplaats ‘Zentralfriedhof Friedrichsfelde‘ werd geopend, waren hier ook begrafenissen voor de armen mogelijk, betaald door de stad. Maar niet alleen arme arbeiders lieten zich hier begraven, ook hun politieke voorvechters uit socialistische en communistische hoek lieten zich hier bijzetten. In 1900 werd de begraafplaats zelfs bekend in heel Duitsland, toen de oprichter van de SPD, Wilhelm Liebknecht, hier begraven werd. Ook andere beroemde socialisten uit de 19e eeuw, zoals Paul Singer, Ignaz Auer en Emma Ihrer werden hier begraven. Hierdoor kreeg de begraafplaats als snel de bijnaam ‘Sozialistenfriedhof’.
Spartacusopstand
Het Sozialistenfriedhof stond echter nog heel wat te wachten. In 1918 was het einde van de Eerste Wereldoorlog nog niet in zicht maar dat Duitsland zou gaan verliezen was onvermijdelijk. Keizer Wilhelm II’s positie was onhoudbaar geworden en hij vluchtte naar Nederland, waar hij in ballingschap ging. Zijn erfgenaam besefte dat het niet zo’n goed idee was om het keizerrijk voort te zetten en droeg de macht over aan kanselier Friedrich Ebert.
Ondertussen waren tegelijkertijd met de groei van de Duitse industrie, ook de communistische en sociaaldemocratische partijen in Duitsland erg groot geworden. De USDP en de SPD kwamen sterk op in deze tijd van oorlog, wanhoop en diepe armoede en ook marxisme en communisme broeide in de gelederen. Echter was politicus Karl Liebknecht (zoon van SPD-oprichter Wilhelm) niet tevreden over de koers van de SPD en zette hij zich steeds meer af tegen de partij. Uiteindelijk werd hij uit de partij gegooid en richtte hij samen met onder andere mede-revolutionair Rosa Luxemburg – bekend feministe en filosofe – de Spartakusbund op, de latere Kommunistische Partei Deutschlands (KPD). Ze wilden – naar voorbeeld van de Bolsjewieken in Rusland – samen met andere partijen de macht te grijpen en een sociale democratie in Duitsland stichten. Bovendien wilde de Spartacusbond de aankomende vrije verkiezingen verhinderen.
Rosa Luxemburg spreekt tijdens een rally in 1907.
Na de novemberrevolutie van 1918 – die in Duitsland mislukte -, werden de linkse radicalen steeds bozer. De kanselier werd ontvoerd en een paar dagen weer vrijgelaten. Ebert reageerde daar echter zo halfslachtig op, dat de Spartacusbond haar kans schoon zag en besloot de revolutie uit te roepen. De opstand leidde tot een enorme chaos in heel Duitsland, waarop overal in het land stakingen uitbraken. De Duitse regering had de situatie niet meer in de hand, was bang voor een burgeroorlog en wilde het leger inzetten om de stakingen neer te slaan.
Op 5 januari 1919 kondigde de Kanselier de staat van beleg af. Op 8 januari beval Ebert het rechts-nationalistische Freikorps, om de stakers, onruststokers en revolutionairen aan te vallen. De mannen van het Freikorps waren echter niet zomaar soldaten maar geharde en getrainde veteranen uit de Eerste Wereldoorlog, die niet alleen over veel materieel beschikten maar ook een diepe haat tegen communisten en sociaaldemocraten koesterden. Snel heroverden zij de gebarricadeerde straten en gebouwen in Berlijn en vele stakers en opstandelingen gaven zich over. Hierbij werd zonder waarschuwing met scherp geschoten op de linkse demonstranten. Alleen al tijdens die gevechten kwamen 156 burgers om het leven. Drie dagen later kondigde de regering aan dat de Spartacusopstand in Berlijn was neergeslagen.
Liebknecht roept op tot opstand
Vier dagen later werden Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht gearresteerd in Berlijn-Wilmersdorf en aan een eenheid van het Freikorps overgedragen. Ze werden ondervraagd, gemarteld en uiteindelijk met een geweerkolf bewusteloos geslagen en doodgeschoten. Het lichaam van Rosa Luxemburg werd met kettingen en stenen verzwaard en in het Landwehrkanal gegooid, het lichaam van Karl Liebknecht werd anoniem in een mortuarium achtergelaten. Hiermee kwam de Spartacusopstand definitief tot een einde.
Aanvankelijk werd er gevraagd of de 33 doden van de Spartacusopstand op de ‘Friedhof der Märzgefallenen‘ in Friedrichshain begraven mochten worden, een begraafplaats waar al veel ‘helden’ van de Duitse revolutie begraven lagen. De Berlijnse magistraat wilde het echter niet hebben. Daarom werd er uitgeweken naar de arbeidersbegraafplaats in Friedrichsfelde en werden de 33 doden na een gigantische manifestatie door de Berlijnse binnenstad ten grave gedragen. In de weken en maanden daarna werden ook de andere lichamen bijgezet, die door de autoriteiten waren vrijgegeven, plots opdoken of eindelijk gevonden werden. Samen kwamen ze in een gemeenschappelijk grafveld voor de doden van de Spartacusopstand.
Het revolutiemonument van Mies van der Rohe
Ter herinnering aan de in 1919 vermoorde Spartacus/KPD-leiders, de slachtoffers van de Reichstag-oproer in 1920 en de later gestorvene revolutionairen uit de Arbeidersbeweging, moest er op de begraafplaats in Friedrichsfelde een revolutiemonument komen. Het werd uiteindelijk door architect en kunstenaar Mies van der Rohe bedacht en in 1926 gebouwd. Vanaf dat jaar werd er – tot 1933 – jaarlijks een mars georganiseerd naar het ‘Revolutionsdenkmal’, ter ere van Lenin, Liebknecht en Luxemburg, ook wel de de LLL-mars genoemd. Echter werd het monument in februari 1933, na de opkomst van Hitler, door Nazi’s gesloopt. Ze trokken de ster en vlaggenmasten van het monument en verwoesten de beplanting. In 1935 lieten de machthebbers het hele stenen monument tot de grond toe afbreken en verwijderen. Ook vele graven van de bekende socialisten werden opengebroken, verwoest en letterlijk met de grond gelijk gemaakt. Na de Tweede Wereldoorlog is het revolutiemonument van Mies van der Rohe nooit meer hersteld. Er is nog wel een bord te vinden, wat aan het oude monument herinnert.
Over Rosa Luxemburg
In de lente van 1919, toen het Landwehrkanaal in Berlijn niet langer bevroren was, werd het lichaam van Luxemburg vier maanden na haar dood opgevist en naar het Charité ziekenhuis gebracht voor een autopsie. Vlak daarna werd er met groot eerbetoon een lichaam in het graf voor socialisten gelegd en werd er een grafsteen met de naam van Luxemburg erop geplaatst. Echter werd in 2007 in de kelders van het Charité een gemummificeerd en zwaar gehavend lichaam gevonden, zonder handen, voeten of hoofd. Daarbij bleek dat het autopsierapport van Luxemburg belangrijke kenmerken miste, die Luxemburg bij leven juist zo bekend maakten. De gevonden mummie bleek na grondig onderzoek wel héél erg veel op het lichaam van Rosa Luxemburg te lijken. Het had dezelfde mankementen aan de heup en benen, had duidelijk lang in het water gelegen, was van een vrouw van tussen de 45 en 50 jaar oud. En zo waren er nog vele andere aanwijzingen dat het hier daadwerkelijk om de overblijfselen van Rode Rosa ging.
Echter had Rosa nooit kinderen gekregen en was er alleen nog een verre achter-achternicht gevonden in Israel, waarmee een DNA match bij voorbaat al was uitgesloten. Een vergelijking met de beenderen in het graf op het Sozialistenfriedhof zat er ook niet in, want na de verwoesting door de nazi’s in 1935 bleek er niets meer in te liggen. De onderzoeker kon niet bewijzen dat het lichaam niét van Rosa Luxemburg was en ook niet dat het dat wel was. Daarop zat er niets anders op dan het over te dragen aan de politie, waarna het in een anoniem graf werd begraven. De mythe rondom het verdwenen lichaam van Rosa Luxemburg is nog altijd voer voor speculaties en een van de bekendste verhalen uit de Duitse geschiedenis.
Andere feitjes:
- Kanselier Ebert besloot na de Spartacusopstand dat het in Berlijn nog steeds te gevaarlijk was om het parlement bijeen te laten komen. Bovendien moest er door de abdicatie van Wilhelm II en het einde van het Duitse monarchie, een nieuwe republikeinse grondwet worden gevormd. De regering week uit naar de stad Weimar, waardoor de bijnaam ‘Weimarrepubliek’ ontstond.
- Uit de Freikorpsen werd vanaf 1933 veel gerecruteerd voor de Sturmabteilung (SA) van Adolf Hitler.
- Naast het graf van Rosa Luxemburg, gaat het ook bij de graven van Karl Liebknecht Ernst Thälmann (omgebracht door de Nazi’s in 1944) om symboolgraven. Hun lichamen zijn nooit teruggevonden.
De Gedenkstätte der Sozialisten
In plaats van het verwoeste revolutiemonument van Mies van der Rohe na de Tweede Wereldoorlog in oude staat te brengen, werd er in 1947 een wedstrijd uitgeschreven door de Oost-Duitse machthebbers om een nieuw monument te plaatsen. In september 1949 werd besloten om één herdenkingsmonument voor de gevallen sociaaldemocraten en communisten te maken, in het voorste gedeelte van de begraafplaats in Friedrichsfelde. Oudere graven van socialisten en communisten uit de tijd van het Keizerrijk en de Weimar werden hier herbegraven, hun grafstenen werden meeverhuisd. Ook kregen alle lichamen van de Spartacusopstand hier een nieuwe rustplaats, inclusief herdenkingsplaquetten en andere pracht en praal. In 1950 besloot het Politburo van de staatspartij van de DDR dat ook grote persoonlijkheden uit de arbeidersbeweging hier hun laatste rustplaats zouden moeten krijgen.
In 1951 werd het Sozialistenfriedhof ingewijd en kreeg het de naam ‘Gedenkstätte der Sozialisten‘. Tot aan het einde van de DDR bleef dit de erenbegraafplaats van de DDR. Bij de Pergolenweg, aan de achterkant van de ronde muur van het monument, zijn talloze urnen van bekende politici van de SED en kopstukken van de Stasi bijgezet, zoals Erich Mielke en Markus Wolf. Het Politburo van de SED bepaalde wie hier begraven werd. Zo kwamen Otto Grotewohl en Walter Ullbricht hier te liggen, zij liggen ook in de rotondo in het midden van het monument.
Als er één ding in de DDR belangrijk was, dan was het wel het vereren van de helden van het socialisme. Verenigingen, scholen, talloze pleinen en straten werden vrijwel altijd naar de gevallen helden van het vaderland vernoemd en op school leerden kinderen de levensverhalen van de helden van het socialisme. Ook werden er jaarlijks marsen georganiseerd om de helden te eren. Ook zijn door heel Berlijn straten en pleinen vernoemd naar deze mensen, zoals de Breitscheidplatz, Rosa Luxemburg Platz, Mehringdamm, Karl Liebknechtstrasse (bij Alexanderplatz) en nog vele anderen. Met name in de voormalig Oost-Berlijnse wijken kom je veel namen tegen die je ook terugziet op de begraafplaats.
Na het einde van de DDR in 1989 werden op het monumentengedeelte van het Sozialistenfriedhof geen nieuwe mensen meer bijgezet. De traditionele herdenkingsmarsen om de gevallen socialisten te eren, wordt nog wel elk jaar gehouden en wel op de tweede zondag van januari. In DDR-tijden werd deze demonstratie aangegrepen om een grote staatsdemonstratie te houden, vol propaganda waar het regime baat bij had. Maar ook na de Wende marsen nog jaarlijks duizenden socialisten, oude communisten en revolutionairen van Frankfurter Tor in Friedrichshain naar het monument in Friedrichsfelde. Ze brengen bloemenkransen, rode anjers mee en vanen mee, die bij het monument worden neergelegd.
Gedenkstätte der Sozialisten bij ‘Sozialistenfriedhof’ Zentralfriedhof Friedrichsfelde.
Adres: Gudrunstraße 20, Berlijn Lichtenberg
Openingstijden: Dagelijks van 08.00 tot 16.00 uur.
OV: S+U Lichtenberg
Meer informatie: sozialistenfriedhof.de
Altijd leuk om na 25 keer Berlijn informatie over nieuwe plekken te lezen! Dank je wel Emma. Zeer boeiend artikel en we gaan zeker kijken.