In het noorden van Berlijn, in de groene wijk Pankow, ligt een bijzonder Sovjet monument verscholen in de bossen: het ‘Sowjetisches Ehrenmal Schönholzer Heide’, ook wel het Sovjetmonument in Berlijn Pankow genoemd. Tijdens de slag om Berlijn in April en Mei 1945, kwamen ruim 80.000 Sovjetsoldaten om het leven. Stalin had opdracht gegeven om de doden met veel eer, maar ook pracht en praal te begraven. Daardoor bekend geworden zijn het grote bombastische monument in Treptow, en het centraal gelegen Sovjetmonument in Berlijn Mitte. De oorlogsbegraafplaats in Pankow is veel minder bekend bij het grote publiek, terwijl het minstens zo’n interessante en bijzondere plek is om te zien. In deze blog vertel ik je meer over het bijzondere Sovjetmonument in Berlijn Pankow.
Midden in een prachtig groen bosgebied in Berlijn Pankow, de Schönholzer Heide, ligt een groot monument voor de Sovjetsoldaten die tijdens de slag om Berlijn zijn gevallen. Meer dan 13.200 soldaten (daarvan 120 vrouwen) liggen hier begraven, waarvan er slechts 2750 geïdentificeerd konden worden. Een boeiende plek vol eerbetoon aan de gevallen mensen, maar ook met talloze communistische propaganda, iets wat sterk bij dit soort plekken hoort. Toch is het monument minder majestueus dan het bekende Sovjetmonument in Treptow, dat groter en veel melodramatischer is vormgegeven. Het monument in Pankow lijkt daardoor bijna bescheiden, en ongetwijfeld is dat de reden dat het minder bekend is.
Bouw van het Sovjetmonument
Na de Tweede Wereldoorlog lag Berlijn in puin. De keiharde veldslagen tussen de Nazi’s en het oprukkende Rode Leger had geen steen op de andere laten staan. Toen de Nazi’s aan de Russen capituleerden in Berlijn Karlshorst, werd door Stalin al snel de balans opgemaakt. De duizenden doden moesten met alle groots mogelijke eerbetoon begraven worden, de plaats hiervoor moest een centrale gedenkplaatsen worden. Hij liet een stel architecten uit Moskou aanrukken, die een grote oorlogsbegraafplaats ontwierpen, waar de stoffelijke overschotten werden (her)begraven. Op drie plekken werden die monumenten gebouwd, in Treptow, Mitte en in Pankow. Na twee jaar bouwen (van mei 1947 tot november 1949) was het klaar en werd de zorg voor het monument door de Sovjets aan de (pas opgerichte) DDR overgedragen.
De plek waar het monument is gebouwd is overigens vrij bijzonder, want het is op vrijwel hetzelfde grondgebied gebouwd, als waar de Nazi’s tijdens de oorlog een werkkamp voor buitenlandse dwangarbeiders hadden ingericht. Omdat hier met name Polen te werk waren gesteld, werd het kamp ook wel ‘Polenkamp’ genoemd. Ook werden er in het kamp krijgsgevangenen te werk gesteld, een aantal van hen zijn begraven in het Sovjetmonument. Na de oorlog namen de Sovjets het grondgebied over.
Sovjetmonument Berlijn Pankow
Wanneer je vanaf de Germanenstrasse via een lange laan richting het Sovjetmonument in Berlijn Pankow wandelt, wordt je geflankeerd door prachtige lindenbomen. Hier geen treurwilgen of grote stenen vlaggen zoals bij het monument in Treptow, maar twee (relatief) bescheiden rood-granieten peilers, met grote bronzen kranzen, en bronzen schalen met een eeuwig brandend vuur. Aan weerszijden grote bronzen reliefs, waarop de ‘heldhaftige bevrijding van Berlijn door de Helden van het vaderland‘ wordt uitgebeeld. De rode bloemen staan voor de kleuren van de Sovjetunie, het communisme en het geofferde bloed. Het kan je niet ontgaan, ook ruim 25 jaar na de val van de muur ben je hier op onvervalst Sovjetterritorium.
Eenmaal binnen de twee peilers, kijk je over het monument heen. Het is zo’n 27.500 vierkante meter groot, en daarmee qua oppervlakte best bescheiden. Toch zijn er in het midden acht grote grafkamers gecreeërd, waar onder andere 1200 van de geïdentificeerde soldaten begraven liggen. Hun namen, rang, leeftijd en sterfdatum zijn in de stenen gefreesd, her en der liggen uitgedroogde bloemen.
Moedertje Rusland
Aan de kop van de binnenplaats, staat een gigantisch bronzen beeld, daarachter een hoge obelisk. Het bronzen beeld van een treurende vrouw met een dode soldaat in de armen, is Moedertje Rusland. Ze rouwt om haar gestorven zoon in haar armen. Op de sokkel van het beeld, zijn de namen van 42 gevallen officieren aangebracht. Dit beeld is het centrale gedeelte van het monument.
De obelisk achter het beeld is ruim 33,5 meter hoog en staat boven op een erehal, waar bloemen en kransen voor zijn gelegd. Onder de erehal van de obelisk bevindt zich een tombe, waar twee belangrijke Sovjetofficieren begraven liggen. Achter de obelisken is een gedenksteen aangelegd, voor de Sovjetslachtoffers die tijdens krijgsgevangenschap en dwangarbeid zijn omgekomen.
Aan de binnenkant van de rode granieten peilers bij de ingang, kun je door een anderhalf meter hoge bronzen deur heen kijken. Vergeet vooral niet om even omhoog te kijken, want het is vrij spectaculair. Het plafond is gemaakt van een gigantisch glas in lood werk, met een groot rood wapen van de Sovjet Unie. De kleuren stralen je tegemoet, en als de zon schijnt lijken de kleuren nog feller.
Het monument is volledig ommuurd, en op de binnenkant van de muur zijn zo’n 100 bronzen gedenkplaten aangebracht, met symbolische rode fakkels. Op de platen staan ook weer de namen, rangen en geboortejaren van de geindentificeerde soldaten. Dit bevat echter slechts 20% van alle Sovjets die hier begraven liggen, van 80% is de identiteit nooit bekend geworden.
Het Sovjetmonument in Pankow, nu.
Na de Wende werd er tussen Duitsland en Rusland een afspraak gemaakt over de restauratie van de Sovjetmonumenten in Berlijn. Ook voor Pankow betekende dit dat er een groot onderhoud nodig was. In 2011 werd er begonnen met de restauratie en sarnering van de grond. Alles is schoongemaakt en opgeknapt en de tuinen zijn opnieuw aangelegd. Na ruim twee jaar en zo’n 10 miljoen euro was het klaar, en werd het monument in augustus 2013 weer geopend.
Overigens is het monument ook rolstoeltoegankelijk gemaakt, vanwege het hoge aantal bejaarden dat de begraafplaats bezoekt. Dit zijn met name mensen uit de gehele voormalige Sovjet Unie. Zij bezoeken hun familie in het oorlogsgraf, of hebben een vermoeden dat er familie ligt.
Tijdens de DDR heerschappij, was het herdenken van de Russische gevallenen een belangrijk onderdeel van de partijpropaganda van de SED. Er werden parades, toespraken, kransleggingen, wakes en stilteminuten gehouden. Na de Wende was dit afgelopen. Pas sinds Vladimir Poetin aan de macht is in Rusland, worden er hier weer jaarlijks herdenkingen georganiseerd, waarbij ook kransleggingen worden gedaan. Belangrijkste dag is 9 mei, de Russische ‘Dag van de Overwinning’. Deze dag is vergelijkbaar met Dodenherdenking op 4 mei in Nederland.
➤ Lees ook: Sovjetmonument in Berlijn Treptow
‘Sowjetisches Ehrenmal Schönholzer Heide’ – Sovjetmonument in Berlijn Pankow.
Adres: Germanenstrasse, Pankow.
OV: S1/25 Schönholz en vanaf daar 10 minuten lopen.
Of neem vanaf S+U Pankow Bus 155 (naar Wilhelmsruh, Fontanestrasse) tot de halte ‘Ehrenmal Schönholz’.
Openingstijden:
April tot en met September, dagelijks van 07.00 tot 19.00 uur
Oktober tot en met Maart, van 08.00 tot 16.00 uur.
Entree: Gratis
