Potsdamer Platz – Een modern wederopbouwproject

In het hart van Berlijn ligt een groot plein, dat vol gigantische torens staat. De Potsdamer Platz in Berlijn vormt het verkeersknooppunt tussen de Berlijnse wijken Mitte en Tiergarten. Direct oostelijk van de Potsdamer platz ligt nog een tweede plein, de achthoekige Leipziger Platz. Het is een van de bekendste pleinen van de stad. Veel toeristen komen echter bedrogen uit, als ze een gezellig stadshart verwachten, met leuke terrasjes, winkels en gezelligheid. Helaas, want de Potsdamer Platz lijkt eigenlijk een beetje het tegenovergestelde van gezellig! Kaal, modern en soms zelfs een tikje uitgestorven. Klopt dat? Nou niet helemaal. Hoewel het plein op het eerste gezicht saai overkomt, is hier wel degelijk een hoop te doen! In dit artikel praat ik je bij over de geschiedenis van de Potsdamer Platz, vertel ik je wat over de bezienswaardigheden hier én deel ik een paar fijne insider tips met je!

Onstaan van de Potsdamer Platz

Bij de bouw van de tolmuur rondom het grotere Berlijn in 1737, werd hier de Leipziger Tor opgericht. Vanaf deze tolpoort kon je de weg over de Berlin-Potsdamer Chaussee volgen naar Potsdam, de koninklijke stad ten zuid-westen van Berlijn. Deze straat werd later de Potsdamer Strasse. In 1824 ontwikkelde de koninklijke bouwmeester Karl Friedrich Schinkel prachtige nieuwe poorthuizen in klassieke stijl, die samen de Potsdamer Tor ging heten. Ook na de afbraak van de tolmuur in 1867 bleven de poorthuisjes staan. Ze bepaalden tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog het gezicht van de Potsdamer Platz.

In 1838 werd net buiten de stadspoort Potsdamer Tor een treinstation aangelegd, de latere Potsdamer Fernbahnhof. Deze Berlin-Potsdamer Eisenbahn was destijds de allereerste treinspoorlijn van Pruisen en liep, zoals de naam al zegt, van Berlijn naar Potsdam. Met de komst van meer spoorverkeer, werd de Potsdamer Platz een steeds belangrijker verkeersplein voor mensen en goederen, versterkt door de goede verbinding met Wannsee en de S-bahnring. Na de oprichting van het Duitse Keizerrijk in 1871 en in de hoogtijdagen van Europees treinverkeer, openden rondom de Potsdamer Bahnhof talloze hotels, restaurants en warenhuizen. Bekend waren het Hotel Fürstenhof en het literatuur- en kunstenaarscafé Café Josty. Aan de noordzijde van de Potsdamer Platz opende het Grand Hotel Bellevue, en aan de andere kant, weer aan de tegenovergelegen Leipziger Platz in 1893 het Palast Hotel. De groei van de Potsdamer Platz liep door tot aan de Eerste Wereldoorlog en langzaam maar zeker begon het plein echt een bezoekersmagneet te worden. Er openden theaters, casino’s en talloze andere etablissementen.

Golden Era en roaring 20s

In 1902 werd onder het plein een van de eerste stations van de Berlijnse U-bahn aangelegd, die naar Gleisdreieck liep. Omdat in totaal vijf straten en wegen in stervorm uitkwamen op de Potsdamer Platz, werd het er steeds drukker en drukker. Vooral de chaos van (paarden)trams, omnibussen, de eerste auto’s, paard en wagens, fietsen en ander verkeer, deden het plein geen goed.  In 1924 werd hier daarom de ‘Verkehrsturm’ neergezet, het allereerste stoplicht op het Europese vasteland, gemaakt door Siemens & Halske. De lichten waren niet – zoals nu – verticaal, maar horizontaal!

De Potsdamer Platz was na de Eerste Wereldoorlog de place to be in Duitsland. De ‘goldenen Zwanziger Jahren’ draaiden om feest en entertainment en de wijk rondom de Potsdamer Platz vormde echt precies dat. Overdag wandelden hier werknemers, secretaresses en werkmannen over het plein en keken toeristen hun ogen uit. ’s Nachts bepaalden amusementslui, varietébezoekers en protitueé’s hier het stadsbeeld. Hoewel prostitutie in het Duitse keizerrijk ten strengste verboden was, ontstond aan het begin van de twintigste eeuw een bruisende prostitutiebuurt rondom het plein. Dit en vele andere dingen maakten de Potsdamer Platz een van de meest geliefde pleinen en toeristenbestemmingen van Europa.

Ook vanaf 1933 bleef het plein haar aantrekkingskracht behouden, hoewel de naziwetten voor grote veranderingen op het plein zorgden. Joodse uitbaters werden gedwongen hun bedrijven op te geven en over te dragen aan de staat. Onder andere de Joodse familie Wertheim trof dit lot. In 1937 werd het gehele bedrijf onteigend ten gunste van het Nazi-rijk en hernoemd tot Allgemeine Warenhaus Gesellschaft AG. In 1944 werd het Wertheim-pand aan de Leipziger Platz door geallieerde bombardementen verwoest.

Potsdamer Strasse

De Potsdamer Strasse werd een van de leukste en meest boeiende straten van Berlijn. In 1907 werd hier het Vox-Haus gebouwd, met de toen nieuwe staal-skeletbouwtechniek en een prachtige jugendstillfaçade aan de buitenzijde. Hier werden vanaf 1921 de Vox-Schallplatten- und Sprechmachinen AG ondergebracht, en op de zolderverdieping installeerde de zender ‘Funk-Stunde Berlin’ zich.Vanaf deze plek zonden zij op 19 oktober 1923 de allereerste openbare luisterzending uit in de geschiedenis van radio. Na de Tweede Wereldoorlog bleef het pand behouden en zaten er twee bioscopen en een winkel in het pand. Helaas bleven de klanten na de bouw van de muur weg en in 1971 werd het prachtige pand opgeblazen.

Grand Hotel Esplanade
In dezelfde era dat het VoxHaus werd geobouwd, werd ook voor meer dan 23 miljoen reichsmark (vandaag de dag 140 miljoen euro) het Grand Hotel Esplanade gebouwd. Naast het beroemde hotel Kaiserhof aan de Wilhelmplatz, en het Hotel Adlon bij de Brandenburger Tor, behoorde het Esplanade tot de beroemdste hotels van Berlijn. Het hotel had prachtige zalen, waaronder de Kaisersaal. Keizer Wilhelm II organiseerde hier zijn exclusieve herenavonden. Ook de enorme binnentuin was een grote publiekstrekker. De Kaisersaal heeft de oorlog enigzins overleefd en de resten ervan zijn sinds 1996 te zien in het Sony Center.

Haus Huth
Een ander bijzonder gebouw is het Weinhaus Huth, dat tussen 1911 en 1912 aan de Potsdamer Strasse werd gebouwd. Ook dit pand was een staalskelettbouw en werd aan de buitenzijde versierd met mosselkalksteen. Het wijnhuis was een prachtige plek om wijn te drinken of uit eten te gaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden alle omliggende panden gebombardeerd, waardoor het Haus Huth tijdens de Berlijnse deling als enige pand in de woesternij die de Potsdamer Platz was stond. Het is het enige nog overgebleven pand op de Potsdamer Platz dat zowel de Tweede Wereldoorlog als de Val van de Muur overleefde en vormde jarenlang een symbool voor de verwoesting en deling van Berlijn.

Oorlogsjaren en verwoesting

Vanaf 1943 werd Berlijn geregeld gebombardeerd door de geallieerden. Omdat de Potsdamer Platz behoorlijk dicht bij de Neue Reichskanzlei en het politieke hart aan de Wilhelmstrasse lag, was het plein een belangrijk doelwit. De bombardementen duurden tot 1944 en ruïneerden het plein volledig. Na de slag om Berlijn in 1945, was er nagenoeg niets meer van het plein over. Aan het eind van de oorlog werden de ruïnes rondom het plein bovengronds allemaal opgeruimd en gesloopt. Het plein deed korte tijd dienst als bouw- en opslagplaats voor alle te hergebruiken materialen. De Potsdamer Platz werd in juli 1945 na de verdeling van Berlijn in sectoren een Dreiländereck. De Sovjet sector, de Britse sector en de Amerikaanse sector kwamen hier samen en er ontstond een bloeiende zwarte markt. Met de invoering van de Duitse mark in de West-sectoren en het begin van blokkade van Berlijn in juni 1948, was dit echter snel voorbij. Op 21 augustus 1948 werd met prikkeldraad en witte verf het grensverloop tussen de Sovjet-sector en de West-sectoren verduidelijkt.

In de hoop op een snelle wederopbouw, trokken toch nog een aantal bedrijven naar de Potsdamer Platz. In Haus Vaterland kwam weer een restaurant, in de onderste verdiepingen van het uitgebrande Columbus-haus werd het eerste DDR-warenhuis geopend. Echter gooide de DDR-Volksopstand van 1953 roet in het eten. Zowel Haus Vaterland als het Columbushaus brandden beide opnieuw uit, waarop de Potsdamer Platz definitief haar aantrekkingskracht voor investeerders verloor.

De deling van de Potsdamer Platz door de Berlijnse muur

In de nacht van 12 op 13 augustus 1961, werd de Berlijnse muur gebouwd, zo ook over de Potsdamer Platz. Deze liep dwars over het plein. Wat er nog aan bebouwing van het plein overeind stond, werd aan DDR-zijde snel afgebroken. Vanaf het midden van de jaren ’70 was de Potsdamer Platz volledig kaal. Het excuus aan de oostzijde van de Potsdamer Platz was uiteraard ‘veiligheid’. Op geen enkel andere plek aan de Berlijnse Muur, was de zogeheten ‘Todesstreifen’ (verbodszone tussen de hinterlandmauer en de daadwerkelijke muur op de grens) zo groot. Elk bouwsel dat op deze ‘Todesstreifen’ lag, werd gesloopt. Ook het voormalige Wertheim trof dit lot, ondanks het feit dat het nog makkelijk herbouwd had kunnen worden. Alleen het voormalige Pruisische Landwirtschaftsministerium bleef gespaard, tegenwoordig het ministerie van Milieu.

Aan de westkant van de muur kocht de Senaat van Berlijn steeds meer stukken grond met ruïnes op, om de laatste gebouwenresten te laten verwijderen. Alle laatste beetjes die er nog over waren van de glorieuze Potsdamer Platz waren daarna definitief verdwenen. West-Berlijn was van plan om het kale grondstuk te gebruiken voor een stadssnelweg, die overigens pas na de Wende ondergronds werd gebouwd (Tiergartentunnel).

Het plein maakte aan beide kanten een grauwe en verlaten indruk. Tot aan 1989 was hier eigenlijk niets en werd het braakliggende terrein als gewoon gezien. Aan de westelijke kant van het plein ontstond een soort park met caravans en woonwagens, ook waren er een paar kiosks en souvenirwinkeltjes voor de toeristen die hier naar de Berlijnse muur kwamen kijken. Voor die bezoekers waren er ook meerdere uitkijkplatforms gebouwd, waar vanaf je een vrij zicht naar het oosten van Berlijn had. De beroemde Berlijnse film ‘Der Himmel über Berlin‘ uit 1987 van Wim Wenders is hier o.a opgenomen. Het uitzicht was overigens niet bijzonder gezellig. De gigantisch brede Todesstreifen was versterkt met prikkeldraad, tankkruizen en wachttorens. DDR-soldaten patrouilleerden hier regelmatig met wapens en honden. Zowel het S-bahn station onder het plein, als het U-bahnstation, waren buiten gebruik en volledig dichtgemetseld. Treinen reden er wel doorheen, maar mochten er niet stoppen. Over de perrons patrouilleerden soldaten 24 uur per dag, om eventuele vluchtelingen door de tunnels te betrappen. S-bahnhof Potsdamer Platz werd zo een van de bekendste spookstations van Berlijn.

Een paar dagen na de val van de muur, op 12 november 1989, ging ook op de Potsdamer Platz de Berlijnse muur open. In de weken en maanden daarna werd de muur snel afgebroken. Al voor juni 1990 was de Berlijnse muur al helemaal van de Potsdamer Platz verdwenen! Pink Floyd gitarist Roger Waters voerde hier in juni 1990 zijn rock-opera The Wall op. Een legendarisch optreden, waar meer dan 230.000 mensen op af kwamen. Het podium stond letterlijk op het kale niemandsland waar 28 jaar lang de Berlijnse Muur stond.

De loop van de Berlijnse muur is nog altijd te zien aan een markering op het plein en in het wegdek, naast een aantal oude stukken Berlijnse muur.

Herinneringen aan de oude Potsdamer Platz:

• Een replica van de oude Verkehrsturm werd in 2000 op de Potsdamer platz geplaatst. Het stoplicht is niet in gebruik, maar de lampen werken nog wel
• Er staan voor flatgebouw P5 meerdere resten van de Berlijnse muur op een rijtje. Aan beide kanten zijn foto’s en teksten geplaatst, die laten zien en vertellen hoe de Potsdamer Platz er tijdens de Berlijnse muur uit zag. Helaas hebben talloze onverlaten door de jaren heen hun kauwgom op de stukken muur geplakt, waardoor het een vies gebeuren is geworden.
• Aan de zuidelijke uitgang van U-bahnhof Potsdamer Platz staat een stokkel voor een in de DDR-gepland gedenkteken voor Karl Liebknecht. Het werd op 13 augustsu 1951 onthuld, maar het monument op de sokkel kwam er nooit. Ten tijde van de muur stond de sokkel eenzaam en verlaten op de Todesstreifen. Tegenwoordig is het een bekend trefpunt op het plein.
• Aan de voet van de Bahn-tower (achterzijde) is een glazen vitrine gebouwd waarin een oud S-bahn bord met neon-verlichting te zien is. Vroeger stond dit bord midden op de Platz.

Na de Wende – Grootste bouwput van Europa

Na de hereniging van Duitsland en Berlijn, werd al snel gesproken over de wederopbouw van het ooit drukke plein. Net als vroeger, moest het weer het verbindingsstuk tussen het oostenlijke centrum rondom Alexanderplatz en westelijke centrum rondom de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche worden. Aanvankelijk was het plan om de Platz weer enigzins terug te brengen in oude staat, weliswaar met postmoderne architectuur. Ook wilde de Baudirektor van Berlijn de gebouwenhoogte op maximaal 35 meter stellen. Daardoor waren talloze investeerder zo ontevreden, dat ze met een alternatief kwamen: ‘een wolkenkrabber-city van de 21e eeuw’ moest het worden. Het werd een heel heen en weer gediscussieer over het doel van het plan. De Nederlandse architect Rem Koolhaas was op dat moment jurylid voor de Potsdamer-Platz-ontwerpwedstrijd. Hij vond alle plannen zo dilletant en amateuristisch, dat hij in 1991 de jury verliet. Probleem was ook dat Berlijn er op dat moment financieel zo slecht voor stond, dat in één geheel bouwen eigenlijk niet mogelijk was. Uiteindelijk werd er een plan gemaakt en begon in 1992 de bouw, in 2001 werd de Potsdamer Platz aan de west-zijde afgerond.

De Potsdamer platz werd tijdens de wederopbouw de grootste (binnenstedelijke) bouwput van Europa. De belangrijkste gebouwen op de Potsdamer Platz zijn:

• Sony Center – een hypermodern complex waar café’s, het Duitse Filmmuseum, appartementen, kantoren en het europese hoofdkantoor van Sony zijn ondergebracht. Toeristen die de Potsdamer Platz bezoeken, doelen meestal op het Sony Center. Met het markante tent-dak is het een van de bekendste plekken op de Potsdamer Platz. Binnen het Sony Center is achter een glazen raamwerk ook de resten van het oude Esplanade-hotel en de Kaisersaal te zien. Direct naast het Sony Center staat de Bahntower, waar de holding van Deutsche Bahn zit.

• Kollhoff Tower – Aan de andere kant van de straat staat de Kollhoff-Tower. Dit is een in New Yorkse baksteenstijl ontworpen toren. Bovenin de 103-meter hoge toren is het Panoramapunkt gevestigd, waar toeristen naartoe reizen met de (volgens het Panoramapunkt) snelste lift van Europa. Vanaf de Kollhoff Tower heb je een geweldig uitzicht over de gehele Potsdamer Platz en de rest van Berlijn. Verder is de Kollhoff Tower eigenlijk gewoon een saai kantoorpand, met advocatenkantoren, boekhouders, wetenschappelijke- en adviesbureaus.

• Forum Tower – Deze glazen, driehoekige toren staat naast de Kollhoff Tower en is een ontwerp van architect Renzo Piano. De glazen façade maakt het gebouw extra speciaal. In oktober 1996 werd met een ‘hijskraanballet’ het bereiken van het hoogste punt van de Forum Tower gevierd (85 meter). Onder leiding van de beroemde Berlijnse dirigent Daniel Barenboim, “dansten” 19 hijskranen zeven minuten lang op Ode an die Freude van Beethoven.

• Ritz Carlton Hotel, Mariott Hotel en P5 – Aan de noordzijde van de Potsdamer Platz zitten twee dure hotels, met uiterst rechts het Delbrück Hochhaus. Dit pand zit op Potsdamer Platz 5 en wordt daarom ook wel P5 genoemd.

• Marlene Diettrich Platz – Dit plein ligt ana het einde van de (best) gezellige Potsdamer Strasse. Hier is het Theater am Potsdamer Platz gevestigd en vind je ook het Bluemax Theater (van de Blue Man Group), een casino, het luxehotel Grand Hyatt Berlin en meerdere restaurants. Deze omgeving heeft het nog altijd financieel vrij zwaar en hier komen dan ook geregeld nieuwe restaurants en andere uitbaters. Momenteel zit in het voormalige Haus Huth de koffieketen The Barn en vindt je hier ook een filliaal van Brammibals Donuts. Aan het plein en tussen de Forum Tower en Atrium Tower in, is de Potsdamer Platz Arkaden gebouwd, de shopping mall van de Potsdamer Platz. In 2020 wordt deze shopping mall verbouwd.

• Atrium Tower aan de zuiwest-zijde van het plein, is een gigantisch 70.000 vierkante meter groot gebouwencomplex. Het gele bakstenen gebouw is te herkennen aan de markante groene top.

• Parken: Tilla Durieux en Henriette Herz Park – met twee groenvlakken was het westelijke gedeelte van de Potsdamer Platz nagenoeg af. Het Tilla Durieux-park is eigenlijk niets meer dan een groot grasveld naast de bakstenen Park-kollonade. Hier stond vroeger de Potsdamer Bahnhof, dat nu onder het grasveld ondergronds loopt. Het Henriette Herz Park ligt aan de andere kant, tussen het Sony Center en Ritz Carlton Hotel in, en is een wat rustiger stukje park. Zomers kun je hier heerlijk in het gras liggen in het zonnetje, en lekker lunchen.

Leipziger Platz

De Leipziger Platz is een octagonaal plein (een luxe woord voor achthoekig) en ligt ten oosten van de Potsdamer Platz. Veel mensen zien dit vaak als één plein, maar het zijn letterlijk twee verschillende pleinen. Ze liggen zelfs in twee verschillende wijken! De Potsdamer Platz ligt in Tiergarten, de Leipziger Platz in Mitte. Het belangrijkste gebouw op de Leipziger Platz was het Kaufhaus Wertheim. Dit warenhuis was niet alleen het mooiste, maar met ruim 27.000 vierkante meter winkeloppervlak ook ’t grootste warenhuizen van Europa. Na de oorlog waren er alleen nog ruïnes van over, die in de DDR-tijden werden afgebroken. Het enige wat er nog in de ruïnes van Wertheim stond, was de bankkluis. Hierin opende in 1991 de Techno-club Tresor, een van de geboorteplekken van de Berlijnse techno-scene. Na de Wende werd ook hier met een groot wederopbouwproject begonnen, waarvan het Mosse-Palais in 1998 als eerste klaar was.

Mall of Berlin
Ondertussen had het Karstadt concern het grondstuk waar vroeger Kaufhaus Wertheim stond, teruggegeven aan de familie Wertheim. Zij verkochten het grondstuk in 2006 voor 75 miljoen, waarna de planning voor een nieuw warenhuis begon. Het werd uiteindelijk de shopping mall LP 12 – Mall of Berlin, die in 2014 open ging. Het project kostte meer dan 800 miljoen en is daarmee het duurste winkelcentrum van Duitsland. In het gloednieuwe shoppingcentrum zijn talloze verwijzingen naar het oude Wertheim aangebracht, zoals klassieke liften, marmeren vloeren en op ebbenhout lijkende omlijsting. Ook zijn er overal in het gebouw oude foto’s van Wertheim, de oude Leipziger Platz en Potsdamer Platz te vinden. Met name rondom de roltrappen en op de kelderverdieping bij de toiletten, zijn grote foto’s zichtbaar. In de Mall of Berlin zijn talloze winkels te vinden, in totaal meer dan 270. Bekende winkels die hier te vinden zijn, zijn: Berschka, Peek en Cloppenburg, Cos, Gant, Fossil, Hollister, Kushmi, Levi’s, Mac, L’occitane, Nike en vele andere merken. Ook zijn de Duitse merken goed vertegenwoordigd, denk hierbij aan Liebeskind, DM Drogerie, Depot, Falke en supermarkten zoals Edeka en Aldi. Meer informatie over winkelen in Berlijn kun je hier vinden: shoppen in Berlijn.

Aan de overzijde van de Mall, zijn sinds een paar jaar twee musea gevestigd. Het Duitse Spionagemuseum, dat een leuke tip is voor wie met kinderen naar Berlijn komt. Ook zit hier het Salvador Dalí museum, dat een bijzondere collectie van Dali-schilderijen heeft. Meer lezen? Check: musea in Berlijn.

Kulturforum

Het Berlijnse Kulturforum is een bijzondere verzameling van culturele gebouwen direct aan de Potsdamer platz. In de lege hoek van de Platz, werd in de jaren ’80 het Kulturforum ontwikkeld. Het moest de tegenhanger worden van het Oost-Berlijnse Museumsinsel. Tegenwoordig is het Kulturforum een nieuw cultureel hart van de stad dat maar blijft groeien! Grenzend aan het Landwehrkanal en het Tiergarten park, vind je hier een paar bijzondere musea en verzamelingen. Ook zijn hier concerthuizen zoals de Berliner Philharmonie en de Kammermusiksaal gevestigd en is de prachtige Neue Staatsbibliothek te bekijken. Zomers is er zelfs een openlucht-bioscoop! Veel te zien dus! Meer lezen over het Kulturforum kan hier: Kulturforum Berlijn.

Wat te doen op de Potsdamer Platz in Berlijn?

• Met de snelste lift van Europa omhoog naar de Kollhoff Tower! Vanaf 7 euro kun je hier al omhoog en in de buitenlucht(!) genieten van het fantastische uitzicht vanaf deze wolkenkrabber. Meer weten? Check mijn pagina met uitzichtpunten!
• Drink een kopje koffie in voormalig Haus Huth bij koffieketen The Barn
• Bekijk de stukken van de Berlijnse Muur tegenover P5. Laat je verrassen door het grote verschil tussen vroeger en nu!
• Naar de bioscoop in het Cinemaxx theater, de OmU films zijn in originele versie zonder nasynchronisatie!
• Bezoek de wachttoren in de Erna Berger Strasse. Deze stond ooit op de lege vlakte van de Berlijnse muur en is de laatste nog bestaande toren van dit type (BT-6).
• Duik in de wereld van film in het Duitse museum für Film & Fernsehen. Leer hier alles over Duitse films en series en verdiep je in de Glitz & Glamour van het Duitse Hollywood, Babelsberg.
• Kom hier in Oktober met het Festival of Lights, de Potsdamer Platz is dan prachtig verlicht! Meer info over Festival of Lights.
• ’s Avonds kun je het Sonycenter bezoeken, als het dak verlicht wordt in alle kleuren van de regenboog! Prachtig om te zien!
• Vermaak je urenland in het Legoland Discovery Centre – legolanddiscoverycentre.de/
• Drink een cocktail bij Caroshi Bar
• Van muziek genieten in de Berlijnse Philharmonie
• Volg een tour in de Hansa Studios, waar David Bowie het album Heroes opnam. Ook Lou Reed, U2, Depeche Mode en Iggy Pop muziek waren hier actief. Meer info [momenteel niet aangeboden ].
• Een bezoekje brengen aan de Berlijnse Staatsbibliotheek
• Wandel over de Boulevard der Stars

Potsdamer Platz in Berlijn

Adres: Potsdamer Platz, Tiergarten
OV: S-bahnhof Potsdamer Platz of U2 Potsdamer Platz. Ook de bussen 200 en 300 rijden hier langs.
Tijden: Het plein is 24 uur per dag te bezoeken. De winkels zijn gemiddeld open van 10:00 uur tot 21:00 uur