Diep in het oosten van Berlijn staat een eenvoudig, oud grijs pand dat een behoorlijke historie met zich mee draagt. In het voormalige officierscasino van de 1e Pioniersschool van de Wehrmacht, werd hier een akte van de onvoorwaardelijke capitulatie van de Wehrmacht onderschreven op 8 mei 1945. Daarmee eindigde de Tweede Wereldoorlog in Europa. Tegenwoordig zit in hetzelfde pand het Deutsch-Russisches Museum Karlshorst, waar naast de capitulatie-zaal, ook een interessante tentoonstelling over de oorlogen tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie te bekijken is. Een prachtig museum!
Het Duits-Russisch museum zit in het gebouw waar de capitulatie van de Duitse Wehrmacht in 1945 plaatsvond. Het pand staat in de Berlijnse wijk Karlshorst, in het oosten van de stad. Vroeger was het gebouw een onderdeel van de 1e Pioniersschool van de Wehrmacht en lag het naast een vliegveld. Het vliegveld is verdwenen maar de oude kazernes staan er nog en worden tegenwoordig bewoond. Het pand werd tijdens de Slag om Berlijn door de Sovjets ingenomen en diende tot 1949 als hoofddkwartier voor de militaire administratie van de Sovjets in Duitsland. In 1967 werd door de Sovjets het ‘Kapitulationsmuseum‘ geopend, dat tot 1994 bestond en volledig gericht was op de heldendaden van het Rode Leger. Sinds 1994 herinnert het Duits-Russisch museum in Karlshorst vooral aan de vernietigende oorlog die de Nazi’s tegen de Sovjet-unie voerden en is er een veel neutraler standpunt ingenomen.
In deze blog laat ik niet alleen zien waarom het Museum Karlshorst zo de moeite waard is, maar leg ik ook uit waarom de banden tussen Duitssland en de Sovjet-Unie zo vreselijk ingewikkeld waren, waarom ze voor de tweede keer binnen dertig jaar met elkaar in oorlog raakten en waarom er meerdere capitulaties zijn getekend. Kortom, een heel verhaal vol geschiedenis, bizarre feiten en gebeurtenissen!
Hoe raakten Nazi-Duitsland en Rusland eigenlijk met elkaar in oorlog?
Om te begrijpen hoe de Russen bij de Tweede Wereldoorlog betrokken raakten, kom ik er niet onderuit om het ingewikkelde verhaal rondom de Eerste Wereldoorlog enigszins uit te leggen. Het is erg ingewikkeld en ongetwijfeld doe ik heel veel feiten en gebeurtenissen enorm tekort, maar omdat het zo essentieel is, doe ik toch een poging.
Begin 1900 was Europa zwaar verdeeld. Engeland, Rusland en Frankrijk hadden samen een bondgenootschap gevormd en recht tegenover hen stond het bondgenootschap van Oostenrijk-Hongarije, Duitsland en Italië. De spanning was al jaren om te snijden maar het conflict escaleerde volledig toen in de zomer 1914 de Oostenrijkse groothertog Franz Ferdinand door een Serviër vermoord werd in Sarajevo. Oostenrijk-Hongarije verklaarde de oorlog aan Servië, waarop Rusland Servië te hulp schoot. Duitsland schoot haar bondgenoot Oostenrijk te hulp en verklaarde op haar beurt ook maar meteen de oorlog aan rivaal Rusland. Daarop schoten de Russische bondgenoten Frankrijk en (uiteindelijk ook) Engeland te hulp, waardoor de Eerste Wereldoorlog was begonnen. Aan het einde van vier jaar gruwelijk oorlogvoeren, lag Europa in puin en was meer verscheurd dan ooit. De Duitsers hadden op alle fronten zwaar verloren en werden zwaar gestraft door de overwinnaars. Keizer Wilhelm II was afgezet en naar Nederland gevlucht en Duitsland bleef achter met een gigantische financiële schuld die het land naar de randje van ernstige armoede duwde.
Geen wonder dat Hitler eind jaren ’20 in korte tijd zo populair werd. Hij gebruikte de armoede in Duitsland als middel om snel politiek te groeien en stond erop Duitsland haar rijkdom, militaire kracht, grondgebied en waardigheid terug te geven. Toen Hitler in 1933 uiteindelijk Kanselier werd, probeerde hij met Stalin goede sier te maken, ondanks de hekel die hij aan Rusland had vanwege hun rol in de Eerste Wereldoorlog. Hitler en Stalin tekenden in 1939 samen een niet-aanvalsverdrag (onder de prachtige naam “Molotov-Ribbentrop pact“, ook wel Duivelspact genoemd). Het pact moest oorlog tussen beide landen uitsluiten. Hierdoor kon Hitler zonder al teveel weerstand Polen binnenvallen en riskeerde hij alleen met Engeland een oorlog. In ruil voor die afspraak kreeg Stalin van Hitler toestemming om de Baltische staten, half Polen en nog een groot deel van Oost Europa te bezetten.
Echter wilde Stalin ook de Balkan en Turkije hebben, maar daarmee ging Hitler niet akkoord. De relatie bekoelde al snel en met het excuus dat er behoefte was aan meer ruimte en olie in het Derde rijk, plande Hitler in het geheim operatie Barbarossa. Zo viel Nazi-Duitsland in juni 1941 de Sovjet-Unie alsnog binnen. Aanvankelijk rukten de Nazi’s snel op en de Sovjets leden ongelooflijk grote verliezen. Maar zowel de gruwelijke winter, strategische blunders van Hitler persoonlijk, als de overmacht van het Rode leger, leiden tot het eerste grote verlies van de Wehrmacht sinds de uitbraak van de oorlog. Het verlies aan het Oostfront werd gezien als dé ommekeer in de Tweede Wereldoorlog. In de daarop volgende jaren namen de Russen hun eigen grondgebied tijdens verschillende offensieven weer in maar rukten ze ook verder op, waardoor ze uiteindelijk begin 1945 aan de Oder stonden en de uiteindelijke slag om Berlijn begon.
De capitulatie op 8 Mei 1945
Toen ik hoorde dat ook in het Museum Karlshorst een capitulatie getekend was, had ik een kort moment van verwarring. De Nazi’s hadden toch al op 4 Mei gecapituleerd in Hotel de Wereld in Wageningen? Een beetje speurwerk leidde tot een ietwat ingewikkeld verhaal, dat meteen heel duidelijk maakt hoe groot de chaos in Europa na het uiteenvallen van het Derde Rijk was.
Eind april 1945 zag het er voor de Nazi’s behoorlijk slecht uit. Hitler had zelfmoord gepleegd in zijn bunker en van enige organisatie was in heel Europa geen sprake meer. In Berlijn vond de bloederige slag om Berlijn tussen de Sovjets en de Nazi’s plaats, die niet alleen aan veel soldaten maar ook aan duizenden burgers het leven kostte. Van het centrum van Berlijn was nog maar weinig over. Verscheidene Nazi’s door heel Europa waren al bezig met capitulatie-onderhandelingen, in een desperate poging de oorlog levend uit te komen. Hitler had in zijn testament Karl Dönitz tot nieuwe Reichspräsident benoemd, Goebbels tot Reichskanzler. Omdat Goebbels had zichzelf vlak na de dood van Hitler ook van kant maakte, stond Dönitz er alleen voor en werd hij er voor verantwoordelijk om de onderhandelingen met de geallieerden goed te regelen. Elk voorstel tot capitulatie werd vrijwel direct door hem ingewilligd, waardoor binnen 10 dagen de Nazi’s overal in Europa hadden getekend.
Op 29 april gaven de Nazi’s in Italië zich over aan de Amerikanen. Op 2 mei komt er ook een einde aan de slag om Berlijn en geeft generaal Weidling de stad over aan de Sovjets. Op 4 mei geven de Nazi’s Nederland, de Friese eilanden, noordwest Duitsland en een deel van Denemarken over aan generaal Montgomery. Op 5 mei in geeft generaal Blaskowitz zich in hotel de Wereld in Wageningen over aan de Canadezen. Slechts een paar dagen later, arriveerde generaal Jodl in Reims en bood daar – op instructies van Dönitz – de overgave van alle Duitse strijdkrachten aan, die nog tegen de westelijke geallieerden vochten. Dit was echter niet genoeg en de hoogste commandant van de geallieerden, generaal Eisenhower, dreigde Jodl dat hij alle onderhandelingen af zou breken en ze over zou laten aan de genade van de Sovjets, als de Nazi’s niet akkoord zouden gaan met een onvoorwaardelijke overgave van álle strijdkrachten. Niet lang daarna gaf Dönitz het bevel tot de volledige en totale overgave van álle Duitse strijdkrachten en de overgave werd vroeg in de ochtend van 7 mei 1945 getekend. Daaruit werd ook het bevel gegeven dat de strijd gestaakt moest worden om, 23.01 uur op 8 mei 1945.
De volgende dag, op 8 mei 1945, vloog veldmaarschalk Wilhelm Keitel samen met een aantal andere afgevaardigden naar Berlijn. Ze landen op het vliegveld in Karlshorst, waarna ze vlak voor middennacht een vergelijkbaar document van overgave tekenden met de Sovjets aan het oostfront. Hierin stond de nadrukkelijke overgave van de Nazi’s aan de Soviet strijdkrachten, in aanwezigheid van de bekende sovjet-maarschalk Zjoekov. Het moment werd vastgelegd met vele foto’s en op film, waardoor we vandaag de dag nog goed kunnen zien hoe dat er destijds uit zag. Deze dag werd niet veel later tot VE day uitgeroepen. Victory over Europe. Omdat de capitulatie op 8 mei laat op de avond getekend in Berlijn, was het op dat moment in Moskou al 9 mei. De Russische bevolking hoorden daarom pas op de volgende ochtend van de capitulatie van de Nazi’s. Daarom vieren zij de overwinning jaarlijks op 9 mei. Nog steeds worden er in Moskou parades gehouden en ook in Berlijn worden dan kransen gelegd bij de bekende Sovjetmonumenten in Treptow, Pankow en Mitte om de miljoenen omgekomen sovjetsoldaten te eren.
Een nieuwe tentoonstelling
In 2012 werd het museum gesloten voor een omvangrijke verbouwing. Niet alleen het museum had een opknapper nodig, ook de informatie en tentoongestelde objecten in het museum waren aan een revisie toe. In 2013 ging het museum Karlshorst weer open en in 2015 werd er op de eerste verdieping een nieuwe vaste tentoonstelling geopend over de totale veroverings- en vernietigingsoorlog van Nazi-Duitsland tegen de Sovjets. Hierin wordt ingegaan op de lange geschiedenis tussen Duitsland en Rusland van 1917 tot 1990, het niet-aanvalsverdrag en operatie Barbarossa die resulteerde in de gruwelijke oorlog aan het oostfront. Met ruim 1000 originele objecten (van dagboeken, foto’s en kranten tot kleding, wapens en andere artefacten), is het een bijzondere tentoonstelling en wordt er een goed beeld geschetst van de continue wisselende verhoudingen tussen het Duitsland en Rusland.
Hoogtepunt vind ik zelf echt de capitulatie-zaal. De grote en hoge zaal ziet er vrijwel nog exact zo uit als op 8 mei 1945, op een paar aanpassingen in 1967 na. Nog steeds hangen er de geallieerde vlaggen en ook de tafels waaraan de capitulatie werd getekend is te bekijken. Her en der staan nog grote luxe kristallen waterkaraffen, die een bizarre luxe uitstralen, gezien de omstandigheden. Ik vond het erg bijzonder om in die zaal rond te lopen, alles te kunnen bekijken en en te kunnen zien waar zo’n beroemd hoofdstuk uit de geschiedenis plaatsvond. Er is ook een videoscherm opgehangen, waar de beelden van het ondertekenen van de capitulatie te zien zijn. Zo zie je hoe Keitel, Friedelberg, Zjoekov, Tanner en Savigny het document ondertekenen, terwijl je op precies dié plaats staat waar dat ooit gebeurde.
Andere mooie onderdelen in het museum die in vrijwel originele staat zijn gebleven, zijn de werkkamer van maarschalk Zjoekov, waar zijn bureau en uniform met decoraties te bekijken zijn. In de zijvleugel van de capitulatiezaal is een groot diorama van de slag bij de Reichstag te zien, die met licht- en geluidseffecten over de laatste uren van de slag om Berlijn vertelt.
Aan de buitenkant van het museum is veel oud wapentuig van de Sovjets te zien. Ook ontbreekt het er niet aan bloemen, kransen en monumenten voor de ruim 8,6 Sovjetsoldaten die tussen 1941 en 1945 omkwamen in de strijd tegen de Nazi’s. Naast de beroemde en snelle T34 tank, zijn er op het grasveld ook andere Sovjetwapens te zien, zoals artillerie en de beruchte raketlanceerder Katyusha (BM-13) die door het schelle fluitende geluid ook wel Stalin-orgel genoemd werd.
Het bijzondere aan het Museum Karlshorst vind ik dat ze geen enkele deelnemer uit de oorlog onderbelicht laten. Ondanks de grote hoeveelheid informatie is de tentoonstelling op een prettige manier ingericht, zodat je op een chronologische manier over de oorlog kunt leren. Daarbij word het verhaal van beide kanten belicht en leer je dus over de misdaden én de vreselijke verliezen van zowel de Sovjets als de Nazi’s. Ondanks dat het geen leuke dingen zijn om over te lezen of te bekijken, vond ik het wel heel goed dat het verhaal uit de schaduwen van propaganda is gehaald en zoveel mogelijk wordt verteld zoals het ook echt was. Wat mij betreft alleen al daarom een goede reden om het museum te bezoeken.
Dit museum is zeer geschikt voor iedereen die een interesse heeft in de Tweede Wereldoorlog en meer wil weten over de Russische invloeden tot 1945. Het biedt wel erg veel informatie (beschikbaar in Duits, Russisch en Engels) en is daarom minder geschikt voor kleinere kinderen, al zijn de tanks en artillerie aan de buitenkant van het gebouw natuurlijk wel erg interessant. Je kunt er uren doorbrengen als je bereid bent om alle informatie te lezen en te bekijken, maar het is ook geschikt voor een sneller bezoek als je alleen de capitulatiezaal wil bekijken. Voor de liefhebbers is er ook een bescheiden bibliotheek en een shop, waar je boeken rondom de Tweede Wereldoorlog en de Sovjet Unie kunt kopen. Alle opbrengsten van die boeken gaan naar het museum.
Deutsch Russisches Museum Karlshorst
Adres: Zwieseler Strasse 4, Berlin Karlshorst
OV: S Karlshorst – Daarna tien minuten lopen of bus 296 nemen
Tijden: Van maandag tot en met zondag van 10.00 tot 18.00 uur.
Entree: gratis. Een donatie wordt op prijs gesteld.
Meer informatie: www.museum-karlshorst.de
Mooi artikel Emma.
Daar waren we ! een bijzonder verhaal en zo boeiend geschreven !, heel erg van “genoten ”
Dank je wel Emma ..
Bedankt Siem!