Dat ik een voorliefde heb voor tuinen en parken wisten jullie vast al. Zeker in de zomer wandel ik graag door groene tuinen, vol met bloemen, vrolijke vogeltjes en prachtige doorkijkjes. Niet een heel voor de hand liggende locatie maar wel minstens zo mooi en bijzonder is de Joodse begraafplaats in Prenzlauer Berg. Op deze oude begraafplaats wordt al jaren niemand meer begraven en daardoor heerst er een hele bijzondere rust. Niks eng of gruwelijk, juist prachtig! Deze begraafplaats is absoluut een bezoek waard.
Het smeedijzeren hek piept en kraakt wat als ik het open trek. Ik zet m’n voet op de grond van de Joodse begraafplaats aan de Schönhauser Allee in het mooie Prenzlauer Berg en voel direct de rust en kalmte van deze bijzondere plek over me heen komen. Vogeltjes fluiten, de zon schijnt vrolijk: een prachtige dag. Terwijl ik langzaam de paden van de begraafplaats op wandel, kijk ik om me heen. Tussen de klimop, linden en prachtige kastanjebomen vinden ruim 25.000 graven hun eeuwige rust. Schots en scheef liggen de grafzuilen erbij. Velen verzakt, anderen gewoon omgevallen. Sommige grafstenen zijn zwaar beschadigd. Maar toch is het geen rommeltje. De paden zijn netjes en goed begaanbaar. Er heerst vooral een bijzondere rust, die je alleen maar op begraafplaatsen kunt ervaren.
Buiten de stadsmuur
Nadat de Joodse begraafplaats aan de Grosse Hamburgerstrasse in het Scheunenviertel in Mitte van 1800 te klein was geworden, werd er al snel besloten om een nieuwe begraafplaats in te richten voor de groeiende Joodse gemeenschap in Berlijn. Er werd een driehoekig stuk grond toegewezen, buiten de Berlijnse stadsmuur bij Schönhauer Tor. In 1827 werden dan eindelijk de eerste mensen begraven op de nieuwe begraafplaats. Omdat graven toen niet goedkoop waren, kwamen met name mensen met een goede portemonnee op de begraafplaats te liggen. Zij konden zich duurdere grafstenen (van graniet of marmer) of zelfs familiegraven veroorloven. Arme mensen verdwenen in armengraven, vaak zonder steen. Aan de Schönhauser Allee zijn zo door de jaren heen, zeer veel prominente Berlijnse joden begraven, zoals onder andere Jakob Liepmann Meyer Beer, Joseph Mendelssohn, Ludwig Loewe en Hames Henry Simon.
De opkomst van de Nazi’s zorgde begin jaren ’30 al voor veel angst bij Joden. Toen de bekende Berlijnse kunstenaar Max Liebermann overleed, durfden veel geloofsgenoten niet naar zijn begraafplaats op de Schönhauser Allee te komen, uit angst voor razzia’s en vervolging. Na 1935 werd dit alleen nog maar erger. De Pogrom op 9 November 1938 was een keerpunt, waarna de Nazi’s van onderdrukking en vervolging tot het systematisch vernietigen van Joden ging. Joodse begraafplaatsen werden vernield en kostbaarheden waarmee grafstenen waren versierd, werden met geweld verwijderd en gestolen. Grafstenen werden uit de grond getrokken en er werden loopgraven in de aarde van de begraafplaats gegraven, waarin nazi’s zich verschansten om tegen de Russen te vechten. De begraafplaats raakte zo tijdens de oorlog flink beschadigd, ook door granaatinslagen en bombardementen.
Pas na de Wende kon er begonnen worden met het restaureren van de begraafplaats. De grafstenen die niet meer terug konden worden geplaatst op de bijbehorende graven, omdat die niet meer te vinden waren, zijn neergezet in het Lapidarium, een nieuw gebouw op de begraafplaats. Dit gebouw werd gebouwd op de plaats van de oude aula, die tijdens de oorlog verwoest was. Hier hangen ook informatieborden met uitleg over de joodse gewoonten en tradities rondom overlijden en begrafenissen.
Steentje
Er zijn heel veel mooie tradities op Joodse begraafplaatsen. Een daarvan is dat bezoekers vaak een steentje achterlaten op de grafzuil die ze bezocht hebben. Dit komt van de oude manier waarop doden ter aarde werden besteld. Zij kregen geen grafsteen maar hun graven werden gemarkeerd met een hoop stenen. Deze rolden nog wel eens van hun plaats en zo werd het een traditie om de steen weer op z’n plek te leggen. Deze traditie is gebleven maar tegenwoordig is het een manier om een teken achter te laten. Het laat zien dat je het graf hebt bezocht en dat de dode is herdacht. Ook markeert het de eeuwige rust die bij een Joodse graf hoort.
Wist je dat…
… op sefardisch-joodse begraafplaatsen de grafstenen liggend worden geplaatst, terwijl op Asjkenazisch-joodse begraafplaatsen de stenen rechtop staan?
… een begraafplaats volgens de Joodse leer ‘onrein’ is? Dit geldt niet voor de paden.
… Mensen die Cohen/Caan/Cahen/Caenen heten, vaak aan de buitenkant van een rij graven begraven worden? Dit omdat Cohen priester betekent en het voor een priester verboden is om op een begraafplaats van het pad af te gaan. Omdat de paden dus niet onrein zijn, kan een priester toch het graf van zijn familie bezoeken.
… op de grafstenen vaak symbolen worden aangebracht zoals twee zegenende handen, een waterkan of een davidster.
… Joden zo snel mogelijk na het overlijden begraven moeten worden? In Nederland is dit na minimaal 36 uur, vanwege de wet.
… Het is gebruikelijk dat joden worden begraven met de voeten en het gezicht naar het oosten gericht, naar Jeruzalem.
Ondanks het feit dat je midden op een begraafplaats loopt, is een wandeling over de Joodse begraafplaats absoluut een aanrader. Het is zo’n oud stukje Berlijn, dat eigenlijk nauwelijks veranderd is sinds 1945 en zelfs op veel manieren nog lijkt op hoe het was in 1880, toen de begraafplaats sloot. Ik denk dat er maar weinig dingen zijn, waarvan zo sterk wordt geprobeerd om het in oude staat te bewaren. De laatste jaren wordt er wel aan gewerkt om graven te herstellen en kapotte zuilen te restaureren, wat door de Joodse gemeenschap in Berlijn gefinancierd wordt.
Stiekem vind ik juist het feit dat de grafstenen schots en scheef hangen en totaal door klimop overwoekerd zijn, zo fascinerend. Het straalt juist die eeuwige rust uit, die zo belangrijk is voor deze plek. Een wandeling langs de bekende namen als Mendelsohn en Meyer Beer geeft het nog een extra dimensie. De bijzondere plek die het inneemt in de geschiedenis van Berlijn, maakt deze plaats nog extra bijzonder. Absoluut een bezoek waard!
Wel zijn er een paar regels voor je bezoek aan een Joodse begraafplaats, die handig zijn om te weten.
– Met sjabbat (op zaterdag) en op zon- en feestdagen zijn Joodse begraafplaatsen gesloten. Op vrijdagmiddag gaan de meeste begraafplaatsen eerder dicht, omdat de sjabbat al vrijdag aan het eind van de dag begint.
– Joodse begraafplaatsen mogen dan wel onrein zijn, ze zijn wél heilig. Heren wordt daarom gevraagd om hun hoofd te bedekken met een hoed, petje of keppeltje. Dit is verplicht. Bij de ingang kun je een keppeltje pakken als je niets bij je hebt.
Joodse begraafplaats Schönhauser Allee
Schönhauser Allee 22, Prenzlauer Berg
OV: U2 Senefelder Platz (noorduitgang)
Openingstijden: Maandag t/m donderdag: 08.00 – 16.00 uur, vrijdag 7.30 – 13.00 uur.
Za-, zon- en feestdagen gesloten.
Toegang: gratis
In 2003 ontdekte ik deze begraafplaats in Prenzlauerberg. Overwowkerd en weggezakte graven.
Ik was geschokt. Henny.