Midden in het hart van Berlijn, nagenoeg naast de Brandenburger Tor en vlakbij de Potsdamer Platz, staat het Holocaustmonument. Dit bijzondere en gigantische monument herinnert aan de meer dan 6 miljoen Europese Joden, die tussen 1933 en 1945 door de nazi’s op systematische wijze zijn vermoord. Met meer dan 19.000 vierkante meter oppervlak en 2711 betonnen ‘stelen’, is het ’t belangrijkste monument dat Berlijn heeft. In dit artikel praat ik je bij over dit bijzondere monument, vertel ik waarom je hier even iets langer na moet denken voor je een selfie maakt, en vertel ik je wat onder het monument te bekijken is.
De officiële titel van het monument is ‘Denkmal für die ermordeten Juden Europas’. In de volksmond wordt het monument ook wel ‘Holocaust-Mahnmal‘ genoemd. Dit grote en belangrijke monument is ontwerpen door architect Peter Eisenman. Het originele plan was om ruim 4000 betonnen blokken op een groter rondstuk te plaatsen. Er kwam echter een nieuwe wet, die bepaalt dat monumenten ook rolstoeltoegankelijk moeten zijn. Daarop werd het plan gewijzigd.
Na de herberekening bleek dat het aantal betonnen stelen dat op het terrein paste, precies 2711 stuks was. Elk blok is volledig uit beton gegoten en meet 2,38 meter in de lengte en 95 centimeter in de breedte. De hoogte verschilt per steel en is tussen de 20 centimeter en 4,7 meter. Alle blokken staan in rijen over het monument verdeeld, waardoor er lange gangen tussen de stelen zijn. Echter loopt de grond onder de blokken golvend omhoog en omlaag, waardoor je al snel je oriëntatie verliest, hoe dieper je het monument in komt. Dit maakt het des te bijzonderder om door het monument heen te lopen. Het Holocaustmonument trekt ongeveer 1500 bezoekers per dag, gemiddeld 500.000 mensen per jaar. Het holocaustmonument behoort met die aantallen tot een van de belangrijkste toeristische bezienswaardigheden van Berlijn.
De bouw van het holocaustmonument
Voorafgaand aan de bouw, woedde er al een jarenlange discussie of er überhaupt een monument moest komen. En indien ja, in welke vorm dan. De druk om een dergelijk monument te bouwen, nam vanaf de jaren ’80 meer en meer toe. Televisiejournaliste Lea Rosh voerde hier actief campagne voor en zamelde vanaf 1989 donaties in voor de bouw. In 1999 werd besloten om, na een ingewikkelde en uitgebreide ontwerpwedstrijd, het ontwerp van Peter Eisenman daadwerkelijk te bouwen.
Het werd een monument voor enkel de Joodse slachtoffers van de Holocaust. Dit omdat de massamoord op de Europese Joden op zo’n systematische manier en in zo’n omvang, niet anders dan uniek te noemen is. Jodenhaat en de vernietiging van het Joodse volk was een belangrijk speerpunt van Adolf Hitlers ideologie en alleen al daarom was volgens de initiatiefnemers een ‘eigen’ monument gerechtvaardigd. Een federale stichting werd opgericht om de bouw te overzien en daarna het monument te beheren.
Qua locatie stond het buiten kijf dat er gekozen werd voor Berlijn. Tot 1939 had Berlijn met 170.000 mensen de grootste Joodse gemeenschap van heel Europa. Van deze gemeenschap bleven er na de Oorlog amper 5000 mensen over, die grotendeels wegtrokken. Ook het feit dat Berlijn het machtscentrum van de nazi’s vormde, was een belangrijke reden. Daarom was ook de keuze voor de exacte locatie voor het monument geen hele lastige. Het stuk grond waar het monument nu is, ligt vlakbij de voormalige Hitlerbunker en de Neue Reichskanzlei en talloze andere gebouwen en ministeries die een rol speelden tussen 1933 en 1945.
Het terrein lag ook al braak, omdat het tussen 1961 en 1989 onderdeel was van de Berlijnse muur. Een plek van betekenis dus, die ook al kaal was… Beter kon het eigenlijk niet. Er was nog discussie of het niet beter gebouwd kon worden op het voormalige Gestapo-centrale terrein, waar tegenwoordig de Topografie des Terrors is. Ook dit was een voormalig stuk niemandsland aan de Berlijnse muur. Toch is er hier voor gekozen om juist informatie te geven over de gruweldaden van de nazi’s en niet zozeer te gedenken.
De bouw van het Holocaustmonument ging van start op 1 april 2003, en werd met – wat vertraging – afgerond op 15 december 2004. In totaal kostte de bouw van het holocaustmonument zo’n 25 miljoen euro, hoewel het bedrag van te voren toch een tikje lager was ingeschat.
Controverse
Helaas verliep de bouw niet helemaal vlekkeloos, gedoe bij de constructie van de nabijgelegen Amerikaanse ambassade gooide een tijd lang roet in het eten. Maar in 2003 ging het helemaal mis, toen na een publicatie in een Zwitserse krant bekend werd dat het bedrijf Degussa betrokken was bij de constructie voor het monument. Dit chemie-bedrijf was gevraagd om een anti-graffitilaag te maken voor op de stelen, om te voorkomen dat onverlaten het monument zou bekladden. Echter was Degussa geen brandschoon bedrijf, want ze waren op meerdere manieren betrokken bij de Nazi-vervolging van Joodse mensen. Een dochterbedrijf van Degussa, Degesch, was zelfs het bedrijf dat Zyklon B had ontwikkeld, het blauwzuurgas dat werd gebruikt om mensen in de gaskamers mee te doden. Dit leidde tot een enorme rel in Duitsland en de bouw van het monument werd onmiddellijk stopgezet, tot besloten was hoe verder.
Het waren vooral leden van de Joodse gemeenschap die vonden dat Degussa direct uit het project gezet moest worden. Echter vonden politici dat het onmogelijk was om alle Duitse bedrijven uit te sluiten die betrokken waren bij Nazi-misdaden, omdat – zoals toenmalig Bondsdagvoorzitter Thierse zei – het verleden verweven is in de maatschappij. Leo Rosh vond echter dat bij Zyklon B wel echt de grens bereikt was. In de discussies die daarna volgden, kwamen meerdere feiten boven water.
Allereerst was het geen toeval dat de betrokkenheid van Degussa in Zwitserland in de pers kwam. Kennelijk had een ander bedrijf uit Zwitserland de bid voor de anti-graffitilaag verloren en het nieuws van Degussa gelekt. Daarnaast was de deelname Desgussa aan ’t project bij iedereen al meer dan een jaar bekend. Niemand had er tot het in de krant stond, iets aan gedaan om het tegen te houden. Rosh verklaarde vervolgens dat ze niet wist dat Degesch een dochterbedrijf was van Degussa. Overigens werd toen ook bekend dat een ander dochterbedrijf van Degussa, Woermann Bauchemie GmbH, de betonnen fundering voor de stelen al had gegoten. Daar kwam nog bij dat talloze betonnen blokken al met de anti-graffitilaag van Degussa waren bewerkt. Alleen al het vernietigen van de betonblokken zou een extra kostenpost van nog eens 2,3 miljoen euro opleveren, bovenop de 25 miljoen euro die het project al kostte.
Uiteindelijk werd besloten door de stichting achter het monument om toch met Degussa verder te gaan. De grootste overweging hierbij was dat Degussa actief aan het blootleggen van haar eigen holocaustverleden had gewerkt en daarbij schuld en verantwoordelijkheid voluit accepteerde. De betrokken Joodse organisaties spraken zich allemaal uit tegen deze beslissing, maar de architect, Peter Eisenman, steunde het.
Een ander punt van kritiek was dat het holocaustmonument alleen de Joodse slachtoffers eert. Echter zijn er andere, eigen monumenten opgericht, in de directe nabijheid van het holocaustmonument zelf, waar ook andere slachtoffers van de nazi’s worden herdacht. Denk hierbij aan het monument voor door de nazi’s vervolgde homoseksuelen, dat in 2008 werd ingewijd. Het ligt net aan de overkant van de Ebertstrasse in Tiergarten. Ook het monument voor Sinti en Roma slachtoffers van het nationaalsocialisme, dat in 2012 opende, ligt vlakbij. Om precies te zijn tussen de Brandenburger Tor en de Reichstag in. Het laatste monument dat werd gebouwd, is het “Gedenk- und Informationsort für die Opfer der nationalsozialistischen »Euthanasie«-Morde”, achter de Philharmonie aan de Tiergartenstrasse.
De opening van het holocaustmonument
Het monument is geopend op 10 mei 2005, waarbij talloze hoogwaardigheidsbekleders uit binnen- en buitenland aanwezig waren. Holocaust-overlevende Sabina Wolanksi mocht spreken namens alle zes miljoen overleden Joodse mensen. In haar speech zei ze dat ondanks de Holocaust alles van haar had afgenomen waar ze waarde aan hechtte, het haar ook had geleerd dat haat en discriminatie gedoemd zijn om te falen. Ze benadrukte dat de kinderen van de daders van de Holocaust niet verantwoordelijk waren voor de acties van hun ouders. Twee dagen na de inwijding van het monument, werd het openbaar toegankelijk voor het publiek.
Ort der Information – documentatiecentrum onder het holocaustmonument
Onder het monument, is een ‘Ort der Information’ gebouwd. Via een trap aan de oostzijde van het monument, kun je hier naar binnen en bereik je het informatiecentrum. Het begint met een timeline vanaf de machtsovername van de Nazi’s in 1933 en vertelt over de moord op meer dan een miljoen Russische Joden in 1941. Natuurlijk komt ook de ‘Endlösung’ aan bod, het gruwelijke besluit dat een selecte groep hooggeplaatste nazi’s in 1942 nam tijdens een onbijtvergadering in de Wannsee Villa. Van begin tot het einde in 1945 wordt uiteengezet hoe keer op keer bewust tot de moord op de Europese Joden werd besloten.
Daarna volgen vier verschillende ruimtes, die elk een aspect van de holocaust belichten. Een van de kamers gaat over de brieven die Joodse mensen uit de treinen naar de vernietigingskampen wisten te gooien. De ‘Room of families‘ richt zich op het lot van 15 specifieke Joodse families, waaronder de Nederlandse familie Pereboom. In de ‘Room of Names‘, worden de namen van alle Joodse Holocaustslachtoffers voorgelezen, die bij Yad Vashem in Israel bekend zijn. Het gruwelijke hier is dat het ‘maar’ drie miljoen namen zijn, de namen van de andere drie miljoen omgekomen Joden zijn bij Yad Vashem niet bekend en dus vrijwel zeker verdwenen. Deze kamers maken het documentatiecentrum een onmisbare plek bij het Holocaustmonument. Waar het bovengronds vooral om herdenken gaat, wordt hier duidelijk vertelt wat de Holocaust is, hoe deze kon ontstaan en hoe de nazi’s systematisch en fabrieksmatig Joodse mensen vernietigden. Een educatief centrum, dat over de holocaust geen twijfel laat bestaan. Een bezoek aan het Ort der Information is dan ook een bijzondere toevoeging aan je bezoek aan het Holocaustmonument in Berlijn.
Symboliek van het holocaustmonument… of niet?
Volgens de architect zijn de stelen ontworpen om de volwassen bezoeker een onaangenaam, verwarrend gevoel te geven. De enorme sculptuur staat voor een zogenaamd strak geordend systeem, dat elke connectie met menselijkheid kwijt is. Eisenman zei ook dat het aantal betonblokken en het ontwerp van het monument verder geen symbolische betekenis hebben.
Dat betekent echter niet dat het niet barst van de speculaties over de ‘verborgen betekenissen’ achter het monument. Veel mensen vinden het monument lijken op een begraafplaats. Eisenman heeft dit altijd met klem ontkend. Volgens de oud-voorzitter van het Duitse parlement, Wolfgang Thierse, is het monument een plek waar mensen kunnen ervaren wat eenzaamheid, machteloosheid en wanhoop betekenen. Veel bezoekers ervaren het monument als isolerend, vooral door de grote grijze en massieve betonblokken. Ze lijken de bezoeker af te sluiten van het lawaai op straat.
Anderen vinden het contrast tussen de hoge stelen en de blauwe lucht heel sprekend. Hoe verder je het monument in loopt, hoe hoger de grijze stelen om je heen worden. Op een gegeven moment is de blauwe lucht verder weg dan ooit. Loop je weer naar de zijkanten van het monument, worden de grijze pilaren weer kleiner. Sommigen zeggen dat dit doet denken aan de opkomst en ondergang van het Derde Rijk van Hitler en hoeveel ellende de nazi’s in korte tijd konden veroorzaken.
Velen vinden ook het ontbreken van individuele namen op het monument een illustratie van hoe ongrijpbaar het getal zes miljoen is. Ter illustratie, als we een minuut stilte zouden houden voor elke omgekomen Jood in de Holocaust, volgt er een stilte die 11 jaar en bijna zes maanden duurt.
Huisregels bij het Holocaustmonument
Op tegels in de bodem aan alle kanten van het monument, zijn huisregels geplaatst waar bezoekers zich aan moeten houden. Bezoekers dienen zich passend te gedragen, en mogen niet op de blokken staan of van blok naar blok springen. Binnen het Joodse geloof zijn voeten onrein. Daarom is de vraag aan bezoekers ook om alsjeblieft de blokken niet met voeten te betreden, ook niet zittend.
Sinds een paar jaar staan er ook beveiligers en medewerkers van de stichting bij het monument te posten. Zij spreken mensen aan op hun gedrag en wijzen ze op de huisregels. De meeste toeristen begrijpen waar het monument voor staat, maar sommigen negeren dit volledig. Dit leidt niet alleen tot respectloze situaties, maar ook regelmatig tot ongelukken. Van blok naar blok springen is echt ontzettend gevaarlijk.
In 2016 was er een grote rel, toen bleek dat het spel Pokemon Go een arena van het het monument gemaakt. Hordes mensen kwamen naar het monument om Pokémon te vangen en het spelletje te spelen. Ook kwamen er in 2014 al een video online, van iemand die tijdens Silvester tegen het monument urineerde. Ondertussen staken achter die persoon mensen vuurwerk af vanaf de betonblokken.
Begin 2017 lanceerde de Israelische artiest Shahak Shapira een online kunstproject. Hij had foto’s van social media verzameld (zoals Facebook, Instagram en Tinder), van (voornamelijk jonge) mensen die vrolijke selfies hadden gemaakt met het Joods monument als achtergrond. Anderen hadden foto’s gemaakt terwijl ze yoga in het monument deden, een grote sprong maakten of stonden te dansen op het monument. Een jongen had zelfs zijn ‘jump’ foto op een blok van het monument voorzien van de tekst ‘jumping on jews’.
Al deze verzamelde foto’s combineerde Shapira in photoshop met archieffoto’s van de vernietigingskampen. Hierdoor leek het alsof de selfies destijds waren gemaakt in de kampen en bij massagraven. Het project heette ‘Yolocaust‘ en ging viral. De vele jongeren wiens foto’s door Shapira waren gebruikt, gaven aan dat het project ze aan het denken had gezet. Allemaal boden ze hun excuses aan. Nadat hij zijn punt had gemaakt, verwijderde Shapira de foto’s weer en verving hij deze met de bijzondere berichten die hij n.a.v het project had ontvangen.
Even nadenken voor je een foto maakt bij het holocaustmonument in Berlijn dus! Berlijn is leuk, en een selfie maken is natuurlijk prima. Maar er zijn letterlijk duizenden andere plekken die daar geschikter voor zijn dan het holocaustmonument.
Bijzondere dagen waarop de Holocaust herdacht wordt:
9 november 1938 – Kristallnacht – Dit was een grootscheepse en vooral uitgebreid georganiseerde aanval van de nazi’s op Joodse instituten, synagoges, winkels en de gemeenschap. Meer dan 1400 synagoges zijn in vlammen op gegaan. Ruim 30.000 jonge Joodse mannen werden opgepakt en verdwenen in concentratiekampen. Vanwege de vele gesneuvelde winkelruiten en het glas dat overal lag, kreeg deze Novemberpogrom de bijnaam ‘Kristallnacht’.
27 januari 1945 – Bevrijding van concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz – Op 27 januari 1945 kwam er einde aan het gruwelijke lijden van de 7000 overgebleven mensen in Auschwitz. Deze mensen waren te zwak om op dodenmars gestuurd te worden en verzwakt in de kampen achtergebleven. Zij werden daar uiteindelijk bevrijd door de Russen. Deze dag wordt jaarlijks internationaal herdacht als Holocaust rememberance day, omdat de gruwel en ellende van Auschwitz-Birkenau zo illustrerend is voor de gruweldaden van de nazi’s.
Holocaustmonument – Denkmal für die Ermordeten Juden Europas
Adres: Cora-Berliner Strasse 1, Mitte
OV: S/U Brandenburger Tor, U Mohrenplatz of S/U Potsdamer Platz
Geopend: 24 uur per dag
Openingstijden Tentoonstelling “Ort der Information” onder het veld:
Dinsdag tot en met zondag geopend vanaf 10:00 uur. Wees op tijd, want er kan maar een beperkte hoeveelheid mensen tegelijkertijd het museum in.
- Sluitingstijd van April tot en met september: 20:00 uur, laatste entree om 19:15 uur
- Sluitingstijd van Oktober tot en met maart: 19:00 uur, laatste entree om 18:15 uur.
Op 24 tot en met 26 december gesloten, op 31 december vanaf 16:00 uur gesloten.
De entree is gratis.
Meer informatie: stiftung-denkmal.de
Vind je dit soort onderwerpen interessant en wil je meer weten?
Wekelijks geef ik rondleidingen in Berlijn. Bij twee rondleidingen komt de Holocaust ter sprake. De belangrijkste is de rondleiding door Joods Berlijn, waarbij de aan de hand van Stolpersteine en foto’s door Berlijn wandelen en een verdwenen verhaal weer naar boven komt. De andere rondleiding gaat over het Derde Rijk en de Tweede Wereldoorlog, de nazi-hegemonie en de gruwelen die zij veroorzaakt hebben.
Wil je meer informatie over mijn rondleidingen? Ga dan naar deze pagina: rondleidingen in Berlijn.
Een noodzakelijk monument stilte en respect. Verdriet en schaamte om in deze wereld mens te zijn. De uitleg is helder en doortastend maar kan diepzinniger?
Dank u wel
Hallo Henri, je bent van harte welkom om inhoudelijke suggesties ter verbetering van het artikel toe te laten komen per mail. Graag wel zo dat iedereen de inhoud dan ook nog kan begrijpen.