Gropiusstadt – een sociaal experiment van beton

Diep in het zuid-oosten van Berlijn ligt een bijzondere woonwijk met een heel verhaal. Gropiusstadt is een grote sociale woonwijk die in de jaren ’60 in het voormalige West-Berlijn uit de grond gestampt werd. Een groot sociaal project dat in de eerste jaren geweldig uitpakte maar in de jaren ’70 al snel afgleed tot achterstandsbuurt. Na de publicatie van het boek ‘Wir Kinder vom Bahnhof Zoo’, kreeg de wijk helemaal een slechte reputatie. Inmiddels zijn we jaren verder maar staat Gropiusstadt nog steeds bekend als ’the dodgy end’ van Berlijn. Na al die tijd, klopt dat wel? Mijn nieuwsgierigheid was gewekt, tijd om er te gaan kijken!

Aan het eind van de lange U-bahnlijn U7 ligt Gropiusstadt, een van Berlijns naoorlogse nieuwbouwwijken uit de jaren ’60 en ’70, gebouwd uit woningnood en in het kader van de wederopbouw van Berlijn. De wijk had in de jaren 80 een intens slechte reputatie, met veel criminaliteit, drugs en andere sociale problemen. En zelfs vandaag de dag nog hangt er een negatieve sfeer rondom Gropiusstadt. Afschudden blijkt moeilijker dan gedacht.

Nieuwsgierig naar deze woonwijk am Arsch der Welt, besloot ik niet alleen veel te lezen maar ook de U7 naar het zuid-oosten te nemen en de wijk zelf te gaan verkennen. Op moment dat ik met de metro de ring bij S+U Neukölln passeer, kom ik op – voor mij – onbekend terrein. Ik word meteen enthousiast: een ontdekkingstocht in eigen stad, gaaf! Maar ook ietwat nerveus. Want wat kan ik verwachten bij een bezoek aan Gropiusstadt? Nog immer rondhangende junkies? Straatjeugd die verveeld op bankjes zit? Ook ik had de vele verhalen gehoord over criminaliteit, problemen met veiligheid en achterstand in de wijk. Zou ik continue over m’n schouder moeten kijken of zou het meevallen?

Het was begin jaren ’50 dat de eerste vergaderingen voor het creëren van een ‘Großwohnsiedlung‘ ten zuiden van Neukölln plaats vonden. Als onderdeel van de nieuwe start en wederopbouw na de verwoestende Tweede Wereldoorlog, kwam er een groot woonproject, om de mensen weer ‘licht, ruimte en zon’ te bieden. Als locatie werd gekozen voor een braakliggende akker aan de zuidelijke stadsgrens van Berlijn.  In mei 1958 begonnen de eerste grondaankopen voor de ‘Großwohnsiedlung Berlin-Britz-Rudow (afgekort BBR), zoals het plan oorspronkelijk heette en in 1962 werd het project de verantwoordelijkheid van de bekende Bauhausarchitect Walter Gropius, die de planning en ontwikkeling leidde.

Gropius had een sterke visie over nieuwbouwwijken en geloofde dat mensen van goede architectuur gelukkiger werden. In zijn plan voor Berlijn wilde hij verschillende elementen van het traditionele stadsleven combineren met de moderne methodes voor urbane planning in de jaren ’60. Naar aanleiding van een eerder succesvol woonplan in hoefijzervorm (de Hufeisensiedlung van Taut en Wagner) werd ook voor het ontwerp van Gropius voor de BBR veel gebruik gemaakt van ronde en vriendelijke vormen, kleinere en overzichtelijke wijken met mooie, vrolijke en diverse soorten woningen. Gebouwen niet hoger dan vijf verdiepingen, om licht en zon door te kunnen laten. Een centraal winkelcentrum met gezellige pleinen en een goede verbinding met het openbaar vervoer, zou de levendigheid moeten vergroten en gelden als ‘ontmoetingsplaats’ voor alle bewoners. Automatisch zou daar – volgens Gropius’ idee – een hechte gemeenschap uit ontstaan, die zichzelf onderhield. Ook werden grote groenstroken en parken tussen de woningen in gepland, als aankleding en ter ontspanning van de omwonenden. Een bijzonder ambitieus plan vol optimisme, passend bij het West-Berlijn van de jaren ’50.

Als ik uit de U-bahnhof Zwickauer Damm kom, sta ik voor m’n gevoel letterlijk aan het eind van de wereld. Voor mij doemt een gigantisch flatgebouw op, achter mij staan nog een paar kleine huisjes aan het randje van Berlijn. “Willkommen in Gropiusstadt!” tetteren een paar bordjes. Ouderwetse mozaiektegeltjes lijken dof en stoffig en stralen vooral vergane glorie uit. De zon schijnt, het is prachtig herfstweer en de wijk lijkt helemaal niet zo grauw en grijs als ik me heb voorgesteld. Samen met twee goede vrienden zijn we op ontdekkingstocht en zetten we de grote flat op de foto. Na een paar plaatjes raken we aan de praat met de beheerder van de flat, die voor de glazen toegangsdeuren bladeren op een hoop staat te vegen. Ik vraag hem of dit de hoogste flat van Gropiusstadt is. “Nee, maar wel een-na hoogste” zegt de man, op z’n Berlijns-norsig maar niet zonder trots. Brutaal, bijna grappend vraag ik of we misschien naar binnen mogen, om de lift naar de hoogste verdieping te nemen. Om foto’s van het uitzicht te maken, de zon schijnt immers zo mooi. Tot onze grote verrassing haalt hij een gigantische bos sleutels uit zijn broekzak en wenkt hij ons mee te komen. “Na denn…”

Het optimistische plan van Gropius viel echter volledig in het water, nadat in de nacht van 13 augustus 1961 ineens de Berlijnse Muur was neergezet. De muur liep exact langs het grondgebied waar de toekomstige BBR-wijk zou komen en elke vorm van toekomstige uitbreiding was direct uitgesloten. Gropius moest het dus doen met het grondoppervlak dat wél beschikbaar was en omdat hoogbouw niet echt zijn stokpaardje was, bemoeiden andere stadsplanners zich uitgebreid met de toekomstige wijk, tot grote ergernis van Gropius. Meer woningen voor minder geld moesten er komen. Minder kleur, minder diversiteit, minder groen. En als er dan door de Berlijnse muur niet meer in de breedte gegroeid kon worden, nou, dan moest het maar de hoogte in. Flats zouden er komen, heel veel flats. Het irriteerde Gropius enorm.