Glienicker Brücke – De beroemde spionnenbrug

Echte filmgekken kennen ongetwijfeld de Spielberg-film ‘Bridge of Spies’, uit 2014, die deels in Berlijn werd opgenomen. Deze film gaat over de allereerste spionnen uitwisseling op de Glienicker Brücke, tussen de Amerikanen en de Sovjets, begin jaren ’60. Gelegen op de grens tussen West-Berlijn en de DDR, werd deze spionnenbrug een symbool van de Koude Oorlog. De Amerikanen en Oost-Duitsers/Sovjets wisselden een aantal keren elkaars krijgsgevangenen uit, nadat spionnen covers waren opgeblazen. Maar hoe kwam het nou dat uitgerekend deze brug ineens zo belangrijk werd? Wie waren de spionnen die werden uitgewisseld? En waarom is de brug in twee verschillende kleuren geschilderd? In dit artikel lees je alles over de Glienicker Brücke op het randje van Berlijn.

Aan het zuid-westelijkste puntje van Berlijn, tussen Wannsee en Potsdam, ligt Schloss Glienicke. Een oud slot aan de oever van de rivier de Havel. Het slot ligt aan de Königallee, een lange weg die vanuit Wannssee richting Potsdam loopt. Ter hoogte van het Schloss Glienicke, wordt de weg door een brug vervangen. De Glienicker Brücke. Ooit slechts een houten brug, die rond 1660 werd gebruikt om de jachtgronden rondom Wannsee beter met elkaar te verbinden. Door de jaren heen kwam er echter steeds meer verkeer op gang tussen Berlijn en Potsdam, en voldeed de houten brug niet meer. Er kwam een nieuwe brug van steen en hout, die in 1834 voltooid was. Maar ook deze brug werd door de modernisatie ingehaald en bleek niet bestand tegen de enorme toename van auto’s en bestelbusjes. Ook het scheepsverkeer op de Havel had last van de te lage stenen brug, dus deze moest van de Pruissische bazen wijken voor een hypermodern exemplaar van ijzer. Op 16 november 1907 werd de nieuwe brug in gebruik genomen. Ook toen al, liep de grens tussen het Potsdam van de Hohenzollern (adel) en het Pruissische Berlijn precies onder de Glienicker Brücke door, dwars door de Havel.

Uiteraard, net als bij zoveel andere bijzondere gebouwen, strooide de Tweede Wereldoorlog roet in het eten voor de Glienicker Brücke. Een mortierexplosie beschadigde in April 1945 de brug zodanig, dat deze niet meer kon worden gebruikt. Er werd na de oorlog nog een houten brug gebouwd, omdat de verbinding over de Havel tussen Berlijn en Potsdam toch erg belangrijk bleek. Voor de conferentie van Potsdam, werd er door de Sovjets zelfs een pontonbrug aangelegd, om het drukke verkeer van Berlijn naar Potsdam wat te versnellen. (Bron: foto)

In 1947 kon er eindelijk met de reparatie van de brug worden begonnen. De staalconstructie werd weer in de oorspronkelijke vorm teruggebracht en waar nodig werden enkele verbeteringen aan de brug doorgevoerd. In 1949 werd de brug dan andermaal heropend en kreeg direct een nieuwe naam van de Oost-Duiters: Brücke der Einheit. (Brug van de Eenheid.) Die eenheid werd verder niet echt uitgevoerd, integendeel. Om de grens tussen de Amerikaanse Sector (Wannsee/West-Berlijn) en de DDR (Potsdam) aan te geven, werd er midden over de brug een spierwitte verfstreep getrokken. En dat was nog maar het begin.

Koude oorlog

Terwijl er in Berlijn verder geruzied werd tussen de Sovjets en de geallieerden, werd er in de DDR meer en verder aan een versterkte grens gewerkt. In 1952 werd daarom de brug voor auto’s van burgers geblokkeerd. Alleen met speciale toestemming, mochten voetgangers nog passeren. Langzaam maar zeker nam de spanning meer en meer toe en aan weerszijden werden militaire controleposten gebouwd. In 1953 werd de Glienicker Brücke, als laatste verbindingsweg tussen Berlijn en het platteland in Brandenburg, voor prive-personen volledig geblokkeerd. Het was een te groot veiligheidsrisico vonden de DDR-leiders. Maar eigenlijk lag het probleem vooral in de enorme hoeveelheid mensen die de DDR toen al ontvluchtten. Vanaf dat moment mochten alleen geallieerde militairen de grens nog passeren voor patrouilles in het Oosten, zoals was afgesproken tijdens de conferentie van Potsdam. Verder zat de brug keihard op slot.

Toen in 1961 de muur gebouwd werd, intensiveerden de spanningen ook bij de Glienicker Brücke. Met grote schermen werd de Oost-Duitse zijde afgebakend, op de Havel voeren bewapende patrouilleboten van de DDR. Het socialistische Vaderland werd zwaarbewaakt en de Amerikanen reageerden ook met een uitbreiding van hun post bij de brug. Er werden controleposten, slagbomen en schijnwerpers neergezet en aan beide kanten werden vlaggen gehesen. Maar toch werd er van beide kanten aan gewerkt om de Glienicke Brücke als militaire doorvoerpost te laten dienen, zonder dat deze volledig afgesloten werd. Dat dit goed van pas zou komen, werd slechts een paar maanden later al duidelijk.

Glienicker Brücke in de jaren 70

Spionnenruil op de Glienicker Brücke

Midden jaren ’50 werd er na hoogverraad van een overloper, een Sovjet-spion opgepakt in Amerika. Rudolf Abel. Hij bleek een kolonel van de Russische KGB te zijn, en werkte al jaren undercover. Hij stond eigenlijk op de nominatie voor de doodstraf, maar kwam na verscheidene rechtszaken toch op de lijst om terug naar de Sovjetunie te worden gestuurd. Door de Cubacrisis kwam de Koude oorlog tot een hoogtepunt en bleef een geschikt moment voor uitlevering ver weg. Maar toen het spionagevliegtuig van Amerikaan Gary Powers werd neergeschoten door de Sovjets, en Gary Powers krijgsgevangen werd genomen, kwam er ineens een moment. Op 10 februari 1962, slechts een halfjaar na de bouw van de Berlijnse muur, werd er in het diepste geheim een spionnenruil georganiseerd door de DDR en de Amerikanen. Deze vond plaats op de Glienicker Brücke. De Amerikanen en Sovjets reden hun auto’s tot op het midden van de brug, tot aan de witte streep. Ondanks dat de uitwisseling pas na maanden van slepende onderhandelingen plaats had en bovendien in het geheim georganiseerd was, had de pers er toch lucht van gekregen. De ruil kwam groot op de voorpagina’s en de Glienicker Brücke werd bekend als de spionnenbrug.

Na deze eerste geslaagde ruil, midden op de brug, bleek dat de Glienicker Brücke een hele geschikte locatie was voor contact tussen de Amerikanen en de DDR/Sovjets. Dit leidde door de jaren heen nog tot twee andere uitwisselingen van hooggeplaatste en belangrijke spionnen. In 1985 ruilden de Amerikanen 4 Russische en DDR-spionnen tegen 23 geallieerde gevangenen op de brug, onder grote mediabelangstelling. In 1986 vond de laatste ruil plaats, van de bekende USSR-dissident Anatoli Sharansky, twee DDR burgers en een Tsjech, tegen vijf medewerkers van de Russische KGB en Poolse geheime dienst. De ruil vond plaats voor draaiende camera’s en de wereld keek mee hoe Sharansky terug het Westen in schuifelde in een te grote broek zonder riem, die hij van de KGB moest dragen.

De laatste spionnenruil in 1986 – Copyright: imago/Günter Schneider. Bron.

Onderhoud en vluchtpoging

Ondanks het feit dat de brug door de Oost-Duitsers was gerestaureerd, moest deze natuurlijk wel onderhouden worden. Tja, en hoe pak je dat aan als de brug maar voor de helft onder jouw verantwoordelijkheid valt, en de overkant in een land ligt waarmee je in oorlog bent? Tussen West-Berlijn en de DDR werd jaren gesteggeld over het onderhoud van de Glienicker Brücke. Hoe moest dat precies gebeuren? En hoe moest dat gefinancierd worden? Uiteindelijk kwamen ze er in de jaren 80 uit en kon de brug onderhouden worden. West-Berlijn nam de eigen kant onder handen, de DDR de andere kant. En dit resulteerde in een paar gekke verschillen. Zo is het asfalt aan de DDR-kant veel lichter van kleur dan aan de overzijde. En in de DDR werd de brug zowaar in een iets andere groentint geschilderd dan in het westen. De diepgroene donkere kleur van de brug aan West-Berlijnse zijde, stak vrij strak af tegen de lichtere mosgroene kleur die in de DDR werd gebruikt. Tot op vandaag de dag is dit verschil nog steeds zichtbaar!

Een andere gebeurtenis waarbij de Glienicker Brücke in het nieuws kwam, was een vluchtpoging van drie vluchtelingen uit de DDR. Op 10 maart 1988, reden drie jonge kerels in een vrachtwagen vanuit Potsdam, dwars door de barrières die door de Oost-Duitsers op de brug opgeworpen waren. Met een 7.5 ton zware vrachtwagen, crashten de drie mannen door een ijzeren toegangspoort, zigzagden door een obstakel-sluis, reden dwars door een slagboom en een stalen deur. De vrachtwagen was aan gort, maar er was niet geschoten en ze hadden alledrie zonder kleerscheuren West-Berlijn gehaald. Ook dit verhaal zette de brug op de kaart en voegde zo toe aan de lange historie rondom de Glienicker Brücke.

Na de val van de muur

Op 10 november 1989, een dag na de val van de muur, werd de Glienicker Brücke weer voor iedereen geopend. Sindsdien is Potsdam weer bereikbaar vanuit Wannsee/Zehlendorf en andersom. Alle blokkades en controlepoortjes werden al snel afgebroken. Er zijn sindsdien een aantal gedenktekens geplaatst om de bijzondere plaats van de brug in de geschiedenis te herdenken. In het midden van de brug is een koperen band met inscriptie aangelegd, waarmee de voormalige grens gemarkeerd is. Ook is er aan de Berlijnse zijde een informatiebord met uitleg en oude foto’s geplaatst. Je merkt dat er veel dagjesmensen naar de brug komen, om toch even te kijken en eroverheen te lopen van West naar voormalig Oost en terug. Met een beetje fantasie is nog wel voor te stellen hoe de vlaggen destijds wapperden, de wachters achter hun beider blokkades heen en weer liepen, en het DDR-schild boven de brug bungelde. Maar los van een paar gedenktekens, lijkt de Glienicker Brücke weer een hele doodgewone brug te zijn geworden.

Ik vond het zelf erg bijzonder om de brug te bezoeken. Niet alleen is de geschiedenis heel erg boeiend, maar ook de omgeving van de brug is werkelijk prachtig! Het mooie Schloss Glienicke is een bezoek waard en in de omgeving kun je prachtig wandelen. Terwijl we op de brug stonden hoorden we allerlei lawaai uit Park Babelsberg (beroemde filmlocatie) komen, waar ze overduidelijk weer met films in de weer waren.

Ook merk je duidelijk dat we in de buurt van Potsdam zijn, aan de overkant van de brug staan een paar grote zuilenrijen, die een soort ingeleide doen naar Park Sanssousi in Potsdam. Ik had wel verwacht dat er misschien nog iets meer resten van vroeger te zien waren, zoals we in Berlijn een beetje gewend zijn. Maar nee, in deze chique en mooie omgeving is alles prachtig opgeruimd, de asfaltweg weer doorgetrokken en moeten we het doen met een keurige gedenkplaat en een paar informatieborden. Maar ach, de spionnenbrug vertelt een enorm indruwekkend verhaal, dat van zichzelf eigenlijk al spannend genoeg is, toch?

De Glienicker Brücke is een prachtig stuk geschiedenis en absoluut een aanrader om te bezoeken. Goed te combineren met een wandeling door het prachtige Park Babelsberg, een bezoek aan Haus der Wannsee Konferenz, een dagtripje naar Potsdam, of een mooie rondvaart over de rivier de Havel (afvaart vanuit Wannsee). Oh en wil je meer zien over het bijzondere verhaal rondom deze brug? Bekijk dan film ‘Bridge of Spies‘ (scroll nog even door voor de trailer)!

Glienicker Brücke – De spionnenbrug over de Havel tussen Wannsee en Potsdam
Adres: Königstraße, Berlin-Wannsee
OV: Bus 316 vanaf S Wannsee, tot halte Glienicker Lake.
De brug is het hele jaar door vrij te bezoeken.