Geschiedenisfreaks weten er natuurlijk alles van, maar ook als je niet wekelijks met je neus in de geschiedenisblogs en tijdschriften zit kan het je niet ontgaan zijn dat 2019 een bijzonder jaar is. We herdenken deze dagen meerdere historische gebeurtenissen die eind 2018 of begin 2019 precies honderd jaar geleden zijn. Een hele grote daarvan was de eerste wereldoorlog, die in november 1918 ten einde kwam.
Niet lang daarna brak in Duitsland een flinke opstand en de Duitse revolutie uit, die het land op haar grondvesten deed schudden. Deze revolutie veranderde de loop van de geschiedenis in Duitsland vrij behoorlijk, want het land ging van een keizerrijk onder Wilhelm II naar de Weimarrepubliek. Met de campagne ‘100 Jahre Revolution – Berlin 1918/1919‘ herdenkt de stad tot en met eind maart 2019 die revolutionaire dagen met allerlei evenementen, tentoonstellingen en meer.
Voor ik je allemaal vertel welke leuke tentoonstellingen en dergelijke er zijn, is een klein beetje achtergrond wel handig bij de Duitse revolutie en waarom het voor Duitsland zo belangrijk is geweest.
Een klein beetje geschiedenis over de Duitse revolutie
De Duitse revolutie is een bijzonder boeiend, maar ook ietwat ingewikkeld verhaal. De revolutie van 1918/1919 vond plaats op het moment dat vrijwel heel Europa in puin lag na de Eerste Wereldoorlog. En hij kwam niet alleen; in talloze andere landen revoluties en politieke vonden hervormingen plaats. Het heeft allemaal met elkaar te maken en het is daarom wat moeilijk om precies uit te leggen hoe de revolutie tot stand kwam zonder de geschiedenis geweld aan te doen.
Toen ik voor het eerst over de Duitse revolutie begon te lezen, moest ik helemaal weer in de materie van de Eerste Wereldoorlog duiken om te begrijpen waarom Duitsland (en met name Keizer Wilhelm II) de schuld kreeg van de oorlog en de miljoenen doden die de oorlog had gekost. De wiki over WO-I is gortdroog, maar het youtube-kanaal The Great War heeft van 2014 tot 2018 elke week een video geplaatst over de gebeurtenissen uit de Eerste Wereldoorlog van die week, honderd jaar eerder. Een leuke manier om zo meer te leren over de Eerste Wereldoorlog. Als je het nog eenvoudiger wil, kun je deze video bekijken en daarna deel 2 hier.
Goed. Nu we allemaal de video’s hebben gekeken en begrijpen dat Duitsland grof gezegd eigenlijk de grote klojo van de Eerste Wereldoorlog was, weten we ook waarom het Duitse volk eigenlijk aan twee kanten de Sjaak was en daardoor niet veel zin meer had om de bestaande machten te blijven steunen. Enerzijds was dankzij de oorlog van de Keizer, de legerleiding en de aristocratische elite een generatie van jonge mannen verloren gegaan in de loopgraven. Tegelijkertijd heerste er grote honger, economische malaise en politiek wanbeleid in Duitsland.
Dat laatste was alleen maar erger geworden door de ontzettend hoge kosten van de oorlog en de ontwapening (de boetes van Versailles moesten toen nog komen). Hervormingen om het politiek systeem democratischer te maken (Duitsland was destijds zo autoritair, dat je het de facto als een dictatuur kunt beschouwen) kwamen niet van de grond. Kortom; het was een puinzooi.
De val van de keizer
In de zomer van 1918 wist de Duitse legerleiding al dat ze de oorlog niet meer gingen winnen en dat er onderhandeld moest gaan worden. Maar omdat ze door de politieke problemen een slechte handelspositie hadden, probeerde de legerleiding eerst nog wat meer burgers in de regering te krijgen. Ook eisten de geallieerden meer politieke hervormingen voor ze over een wapenstilstand wilden praten. Max van Baden werd kanselier en moest met de westelijke geallieerden een wapenstilstand onderhandelen.
Uiteindelijk werd op 9 november 1918 Kaiser Wilhelm II afgezet. Hij vluchtte naar Doorn in Nederland en kreeg daar politiek asiel van koningin Wilhelmina. De westerse geallieerden schoven daarna vrij gemakkelijk de ex-keizer de volledige schuld van de gehele oorlog in de schoenen, terwijl dit toch echt iets genuanceerder lag. De Duitsers hoopten dat het afzetten van de keizer zou helpen om de gemoederen te bedaren maar het hielp allemaal niets. Overal werden aristocratische heersers afgezet.
Ondertussen waren in de Duitse havensteden de matrozen van de Duitse marine aan het muiten geslagen, een vonk die langzaam maar zeker oversloeg op talloze andere Duitse steden. Geïnspireerd door de Oktoberrevolutie in Rusland een paar weken eerder, wilden aanhangers van socialistische en communistische partijen in Duitsland ook graag de machthebbers aan de kant zetten. In Beieren was door de linkse sociaaldemocraat al de socialistische republiek uitgeroepen en rond 9 november 1918 kwam de revolutie ook in Berlijn aan. De vlam was in de revolutionaire pan geslagen.
De chaos compleet in Berlijn
In Berlijn organiseerden de politieke partijen KPD (Kommunistische Partei Deutschlands) van Karl Liebknecht en de Sparakusbund van Rosa Luxemburg dagelijkse protestmarsen, stakingen en opstootjes. Ook waren er geluiden dat ze een socialistische republiek in Berlijn wilden uitroepen, naar Sovjet-voorbeeld. De leider van de SPD, Friedrich Ebert, eiste dat hij kanselier mocht worden, omdat hij de leider van de grootste partij in de Reichstag was.
Echter was het al te laat; Liebknecht riep in het centrum van Berlijn de republiek uit. Vrijwel tegelijkertijd, vanuit het raam van de lunchruimte van de Reichstag, riep SPD-partijman Philipp Scheidemann óók de republiek uit. Daarmee was op dat moment de chaos compleet en vormden leiders van de sociaaldemocraten een raad van volkscommissarissen. Zij moesten nieuwe verkiezingen organiseren. Er volgenden weken van opstanden en bezettingen, waaronder een bezetting van het Berliner Schloss in december.
Op 5 januari 1919 kondigde de Kanselier de staat van beleg af. Op 8 januari beval Ebert het rechts-nationalistische Freikorps, om de stakers, onruststokers en revolutionairen aan te vallen. De mannen van het Freikorps waren echter niet zomaar soldaten maar geharde en getrainde veteranen uit de Eerste Wereldoorlog, die niet alleen over veel materieel beschikten maar ook een diepe haat tegen communisten en sociaaldemocraten koesterden.
Snel heroverden zij de gebarricadeerde straten en gebouwen in Berlijn en vele stakers en opstandelingen gaven zich over. Hierbij werd zonder waarschuwing met scherp geschoten op de burgerdemonstranten. Alleen al tijdens die gevechten kwamen 156 burgers om het leven. Drie dagen later kondigde de regering aan dat de Spartacusopstand in Berlijn was neergeslagen. Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht werden tien dagen later gevangen genomen, gemarteld en omgebracht.
Weimar
Amper vier dagen later volgden verkiezingen voor de ‘Nationale Vergadering’. Dit waren de eerste verkiezingen in Duitsland waarbij ook vrouwen mochten stemmen. De gekozen leden van de Nationale vergadering vormden niet alleen een tijdelijke bijeenkomst die voor een nieuwe grondwet moesten zorgen. Tot 1920 vormden zij het tijdelijke Parlement.
Echter was Berlijn te onrustig en onveilig om te vergaderen, dus weken ze uit naar de Weimar. Hier werd op 10 februari 1919 een eenvoudige nieuwe grondwet samengesteld (in augustus zou de nieuwe grondwet van Weimar volgen). Een dag later werd Friedrich Ebert de eerste Duitse Rijkspresident en kwam de Novemberrevolutie 1918/19 tot een eind. De vrede duurde al met al niet heel lang, maar deze grondwet legde uiteindelijk wel de basis voor het Duitsland dat we vandaag de dag kennen.
Opening Revolutionszentrum op 1 februari 2019 – Es Lebe das Neue! – De organisator van alle projecten rondom 100 jaar revolutie in Berlijn, Kulturprojecte Berlin, richt vanaf 1 februari een Revolutionszentrum in! In de Klosterstrasse 68 kun je vanaf 1 februari 2019 tot en met 1 april 2019 een tentoonstelling bezoeken. Daar zijn alle acties, pop-up ideeën en andere tentoonstellingen rondom het revolutiejaar nog eens tentoongesteld.
Doen rondom de Duitse Revolutie 1918/1919:
Wandel langs “100 Orte” – De revolutie vond natuurlijk niet alleen plaats bij de Reichstag of in het centrum van Berlijn. Door heel Berlijn waren er opstootjes, belangrijke gebouwen en memorabele gebeurtenissen. Met “100 Orte” zijn deze locaties op een handige interactieve kaart aangebracht. Stippel je eigen wandeling uit en bekijk de locaties die 100 jaar geleden een sleutelrol speelden in de Duitse revolutie in Berlijn. De locaties zijn op straat gemarkeerd. – Meer info: 100jahrerevolution.berlin/100-orte/
Socialistenfriedhof – Bezoek het Socialistenfriedhof in Friedrichsfelde, waar de (lege) graven van Karl Liebknecht, Rosa Luxemburg en talloze andere revolutionairen en socialisten te vinden zijn. – Lees hier mijn artikel over deze bijzondere begraafplaats.
De Luxemburg-Liebknecht Demonstratie – Een jaarlijks terugkerende demonstratie op de tweede zondag van januari. Duizenden socialistische, communistische en anarchistische organisaties organiseren samen een mars vanaf Frankfurter Tor in Friedrichshain naar de Socialistische begraafplaats in Friedrichsfelde. Daar worden duizenden rode anjers op de graven van Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht gelegd en toespraken gehouden door vooraanstaande leden en politici. Het is een van de oudste demonstraties in Berlijn en wordt al gehouden sinds 25 januari 1919, de dag waarop destijds Karl Liebknecht werd begraven.
Sindsdien werd de mars jaarlijks georganiseerd, met uitzondering van 1930, een jaar dat de politiecommissaris de demonstratie verbood en talloze socialisten liet mishandelen. Ook de Nazi’s verboden de demonstratie direct na hun machtovername in 1933, en werd de socialistische begraafplaats verwoest. In januari 1946 vond pas weer de eerste herdenking plaats, weliswaar georganiseerd door de SPD en KPD die op dat moment gedwongen opgingen in de latere staatspartij, SED. – De eerstvolgende Demo is op zondag 12 januari 2020.