Op slechts 35 kilometer ten noorden van Berlijn, ligt voormalig concentratiekamp Sachsenhausen. In dit kamp werden tussen 1936 en 1945 ruim 200.000 mensen gevangen gehouden, waarvan zeker 50.000 mensen zijn omgekomen door toedoen van de Nazi’s. Na de oorlog namen de Sovjets het kamp over, en werd het als ‘speziallager’ onderdeel van de Goelag. Een gruwelijke plek met een vreselijke geschiedenis, die we nooit mogen vergeten. Tegenwoordig is Sachsenhausen een monument en documentatiecentrum, dat dagelijks gratis te bezoeken is. Zo’n bezoek is een erg indrukwekkende en heftige ervaring, maar absoluut de moeite waard.
Het is een prachtige stralende dag als ik de S-bahn naar Oranienburg in stap. Ergens voelt het alsof het niet een passende dag is om het concentratiekamp Sachsenhausen te bezoeken, omdat de zon zo schijnt. Maar ik denk dat dit niets afdoet aan de indruk van de plek. Een uurtje en een korte fietstocht later, staan we voor de ingang van het gedenkcentrum. Ik zie de oude muren van het kamp, de wachttorens en de woonhuizen die op nog geen 50 meter van het kamp af staan. Het kamp ligt in de wijk Sachsenhausen van het dorp Oranienburg en is daar ook naar vernoemd. We parkeren onze fietsen en wandelen naar de ingang. Ik koop nog snel een plattengrond voor 0,50 cent en probeer te begrijpen hoe het gigantische complex in elkaar steekt. Buiten voor het ontvangstcentrum is een maquette van het kamp te zien, zodat je een goed overzicht krijgt hoe Sachsenhausen er ooit uit zag.
Ik kan me nog niet helemaal een voorstelling maken van de omvang van het kamp, maar dat komt langzaam binnen als we via de toegangsweg naar de poort van het kamp lopen. Die weg is ruim een kilometer lang, terwijl het op de maquette maar een heel klein stukje lijkt. Het is exact dezelfde weg die nieuw aangevoerde gevangenen destijds te voet af moesten leggen naar de ingang van het kamp. Aan de linkerzijde is de oude kampmuur, waaraan foto’s van het kamp en de gevangenen zijn bevestigd. De quotes van overlevenden over de ontberingen, martelingen en omstandigheden in het kamp, liegen er niet om. Na nog een paar minuten lopen, komen we aan bij de poort van het kamp, waar ik de witte toegangspoort (Turm A) herken van de foto’s. We lopen erheen en ik zie het ijzeren hek met de beruchte woorden ‘Arbeit macht frei’ opdoemen. Ik voel het lood in m’n schoenen en loop de poort door, het terrein op. Ik zie een eindeloze vlakte, met her en der een barak en ondanks het mooie weer voel ik kippenvel over m’n hele lijf. Ik ben sprakeloos.
Geschiedenis van concentratiekamp Sachsenhausen
Sachsenhausen werd in 1936 als tweede concentratiekamp in Duitsland gebouwd door dwangarbeiders en was bedoeld als ‘voorbeeldkamp’ voor alle andere, nog te bouwen concentratiekampen in het Derde Rijk. Qua ontwerp, opzet en regelgeving functioneerde het ook als opleidingskamp voor SS’ers, die daarna als leidinggevende naar andere kampen werden gestuurd. Het kamp was aanvankelijk bedoeld om “asociale elementen” en politieke tegenstanders van het Naziregime – met name communisten en socialisten – in op te sluiten maar gaandeweg werden er ook steeds meer gewone burgers opgesloten, waaronder Joden, zigeuners, jehova’s en homoseksuelen. Van de ruim 200.000 mensen die tussen 1936 en 1945 in het kamp gevangen zaten, kwamen er minstens 50.000 om door honger, ziekte, marteling, medische experimenten of door executie door de SS. Sachsenhausen was weliswaar geen vernietigingskamp, zoals Auschwitz Birkenau II, of Treblinka II (waar de meeste mensen direct na aankomst werden vergast) maar de omstandigheden in het kamp waren zeker niet minder wreed en vanaf 1943 was er ook een (kleine) gaskamer. Gevangenen moesten dwangarbeid uitvoeren, waren zwaar ondervoed, moesten vaak uren op de appelplaats staan in de kou of juist in de brandende zon en de SS voerde regelmatig publiekelijke executies uit, om haar macht in het kamp te doen gelden. De wreedheden zijn onbeschrijflijk.
In de eerste jaren zaten er vooral Duitse gevangenen in het kamp, maar later werden er ook gevangenen uit andere bezette landen gevangengezet. Zo kwamen er verzetsstrijders uit heel Europa terecht, waaronder ook grote aantallen verzetsstrijders uit Nederland. Velen van hen werden door de nazi’s geëxecuteerd.
Tegen het eind van de oorlog in de vroege lente van 1945, werd het de Nazi’s erg heet onder de voeten, vanwege het naderende Sovjet leger. In April 1945 werden alle 33.000 gevangenen die nog enigszins konden lopen, op dodenmarsen gestuurd richting de Ostsee. Wie onderweg te verzwakt was om verder te komen, werd direct door de meedogenloze SS-ers doodgeschoten. Duizenden mensen kwamen om tijdens deze barre tocht, waarvan de lichamen langs de route van de dodenmars bleven liggen. Uiteindelijk kwam het Sovjetleger te dichtbij en vluchten de Nazi’s weg, de gevangenen aan hun lot overlatend. In het kamp zelf waren nog ruim 5000 mensen achtergebleven. Ze waren te ziek en verzwakt om de Russische en Poolse bevrijders te begroeten. Ruim 300 van hen stierven nog in de eerste weken en maanden na de bevrijding.
Nadat de gevangenen het kamp hadden verlaten, hielden de Sovjets het overzicht over het kamp en werd het al snel weer in gebruik genomen. Het crematorium en vernietigingsinstallaties werden door de Sovjets niet gebruikt maar de barakken, de gevangeniscellen en andere accomodaties wel. Eind 1945 zaten er ruim 12.000 mensen gevangen in Sachsenhausen, waaronder veel nationaalsocialisten en oorlogsmisdadigers, maar ook sociaaldemocraten en gewone burgers die tegenstanders van het Sovjetregime waren. Tot 1950 zaten er uiteindelijk zo’n 60.000 mensen gevangen, waarvan er 12.000 overleden door uitputting, ziektes en honger. Dit is een geschiedenis die de DDR graag verborgen hield en hier werd dan ook vooral over gezwegen. Vanaf 1961 werd het kamp omgebouwd tot een herdenkingsmonument, dat vooral voor de anti-fascistische propaganda diende. De nekschotmachine, gaskamer, het crematorium en talloze andere originele onderdelen van het kamp werden vernietigd en er werd een groot gedenkteken in megalomane Sovjetstijl neergezet. Na de Wende kwam het kamp in de handen van een stichting en werden er bij onderzoek tientallen massagraven en menselijke asresten gevonden. Sinds 1993 is het een beschermd museum en een officiële gedenkplek geworden.
Sachsenhausen als museum en herinneringsmonument.
Omdat een groot deel van het kamp Sachsenhausen begin 1961 in een zeer slechte staat was, is er destijds veel gesloopt. Het kamp is dus absoluut niet meer in originele staat. Wel is het zoveel mogelijk opgeknapt en wordt er nog altijd hard gewerkt om het kamp in een zo goed mogelijke staat te houden, zodat het blijvend bezocht kan worden. Barakken zijn opnieuw opgebouwd en de plaatsen waar oude barakken stonden, zijn gemarkeerd met grindvelden en het nummer van de barak.
Erg indrukwekkend om te zien in Sachsenhausen, vond ik:
- De joodse barakken – De joden die in Sachsenhausen terecht kwamen, werden – gescheiden van andere gevangenen – opgesloten in het ‘kleines Lager‘, een apart deel van het kamp. De omstandigheden waren hier bijzonder slecht, omdat de barakken overvol waren, de hygiene niet bestaand en veel mensen ziek en verzwakt waren. Bovendien werden de joodse gevangenen nog meer gemarteld, getreiterd en mishandeld dan de andere gevangenen, omdat Joden door de Nazi’s als Untermenschen werden gezien. In de barakken kun je zien hoe de gevangenen moesten slapen en hoe ze de wasruimtes met elkaar moesten delen. De krakende barakken en de grove houten stapelbedden maken een onuitwisbare indruk.
- Strafcellen en executieplek – Vlak naast het kleines Lager, was de gevangenis. Het complex was ommuurd en gevangenen in het kamp, konden niet zien wat hier gebeurde. Hier zaten veel politieke gevangenen, verzetsstrijders en krijgsgevangenen vast en werd er steevast gemarteld en gedood. Op het terrein staan palen in de grond, waaraan gevangenen werden opgehangen. Het is bijna niet voor te stellen dat dat allemaal op dat stuk grond is gebeurd. In een van de cellen is een klein herdenkingsplakkaat opgehangen, voor de 81 vermoorde Nederlandse verzetsstrijders die hier gevangen zaten en hun dood vonden.
- Station Z – Misschien wel een van de meest gruwelijke plekken van het hele kamp, is Station Z. Hier was een executieplek, een crematorium met vier verbrandingsovens en een kleine – als badkamer vermomde – gaskamer, die in 1943 in het kamp werd bijgebouwd. Ook was hier een nekschotmachine, een van de eerste machinale moordwapens die de Nazi’s gebruikten om gevangenen in grote aantallen te vernietigen. Station Z was een cynische bijnaam van de SS-ers. Omdat de toegangstoren van het kamp ‘Turm A’ heet, zouden gevangenen het kamp niet anders kunnen verlaten dan via Station Z, als in: niet levend. Ik vond dit echt een bijzonder heftige plek om te zien, ondanks het feit dat er van de verbrandingsovens en gaskamers weinig over is. Ook de put waar de fusillades uit werden gevoerd, maakt een enorme indruk. Het Station Z staat letterlijk symbool voor de ongelooflijke wreedheid en gruwelijke machinale vernietiging van duizenden en duizenden onschuldige mensen.
- Het pathologisch laboratorium – We kennen allemaal wel de vreselijke verhalen van de beruchte kamparts van Auschwitz, Josef Mengele. In Sachsenhausen werkte Aribert Heim als kamparts en wat hij heeft gedaan is minstens zo gruwelijk te noemen. Hij experimenteerde op zowel overleden als levende mensen en haalde de meest misselijkmakende dingen uit, in het kader van ‘wetenschap’. Het pathologisch lab waar hij werkte en zijn experimenten uitvoerde, staat er nog steeds. Ook de operatietafels en de lijkenkelder van 230 m2 onderin het gebouw, zijn nog intact.
Ook de ziekenbarakken, de gaarkeuken en het monument dat in de DDR werd gebouwd, is absoluut de moeite waard om te bekijken. Ik vond het persoonlijk heel erg bizar om te zien hoe strak georganiseerd en geregisseerd het kamp was. En dan niet alleen hoe de mensen gevangen werden gehouden, maar ook hoe de vernietiging en moord op mensen georganiseerd werd. De bizarre regels waren absurd streng en elke misstap werd met marteling of de dood bestraft. Ik heb bij het lezen van al die verhalen regelmatig afgevraagd hoe het überhaupt mogelijk was om dit gruwelijke kamp te overleven, wanneer er zoveel manieren waren om gevangenen te martelen en vermoorden.
Ook vond ik het heftig om te ervaren dat de Sovjets, ondanks het feit dat ze als onderdeel van de geallieerden Duitsland van de Nazi’s bevrijdden, ook gebruikmaakten van het kamp. Ook door hun toedoen zijn vele onschuldige mensen omgekomen, waren de omstandigheden erbarmelijk slecht en werden ook massagraven teruggevonden. Ik wist dat de Sovjets geen schone handen hadden, maar om het zo ineens te zien, vond ik erg confronterend.
Sachsenhausen bezoeken
Sachsenhausen is een bijzonder indrukwekkende plek, met een geschiedenis die belangrijk is om te zien en ervaren. Het is zo belangrijk dat deze plek er nog is, want de gruwelijkheden die hier plaats hebben gevonden, mogen nooit vergeten worden. Toch is een bezoek aan Sachsenhausen niet iets wat je zomaar eventjes ‘doet’. Wij waren een behoorlijk aantal uren onderweg over het terrein om alles te kunnen bekijken. Het is dus aan te raden om een hele dag voor je bezoek aan Sachsenhausen uit te trekken.
Wanneer je wil, kun je in het bezoekerscentrum aan het begin, een audiotour krijgen. Dit kost maar een paar euro en geeft meer context bij de verschillende plekken en locaties in het kamp. Ook is er een kleine restauratie bij het kamp, waar je een kop koffie en een broodje kunt krijgen. Maar echt een uitgebreid restaurant is het niet. Wij namen daarom zelf een fles water, fruit en wat kleine versnaperingen mee, omdat er hiervoor in het kamp verder geen faciliteiten voor zijn ingericht en je behoorlijk lang onderweg bent.
Een bezoek met kinderen aan Sachsenhausen is natuurlijk erg leerzaam. Of het geschikt is voor je eigen kind, is aan elke ouder om zelf te beslissen, maar toch zou ik afraden om het kamp te bezoeken met kinderen jonger dan 12 jaar. Niet alleen is het bijzonder aangrijpend wat je allemaal ziet, maar ook de hoeveelheid informatie is erg groot en sterk gedetailleerd, waarbij de waarheid niet geschuwd word. Iets om even bij stil te staan dus.
Rondleidingen en tours
Er worden ook rondleidingen gegeven bij Sachsenhausen. Elke tweede en derde zondag van de maand is er een algemene openbare tour, waar iedereen gewoon bij aan kan sluiten. Die tour kost 3 euro en deze worden gegeven door mensen die een opleiding hebben gevolgd over de geschiedenis van het kamp. Wanneer je met een grotere groep bent, zoals bijvoorbeeld met scholieren, kun je ook speciale rondleidingen boeken. Hiervoor dien je contact op te nemen met de Stichting zelf. Check voor meer informatie over de tours en de tijden, hun website: stiftung-bg.de
Gedenkstätte und Museum Sachsenhausen
Adres: Straße der Nationen 22, 16515 Oranienburg (30 km ten noorden van Berlijn)
OV: S1 naar Oranienburg of de RE trein vanaf Gesundbrunnen naar Oranienburg. Je hebt hiervoor een ticket nodig dat ook geldig is in zone C. Handig is om een anschlussticket te kopen voor zone C. Vanaf het station Oranienburg kun je lopend naar Sachsenhausen (ongeveer 15 minuten wandelen) of bus 804 nemen – één keer per uur, richting Malz. Uitstappen bij de halte ‘Gedenkstätte’
Toegang: gratis. De audiotour kost 3 euro.
Openingstijden:
Zomer: 15 Maart tot en met 14 Oktober: Dagelijks van 8.30 tot 18.00 uur
Winter: 15 Oktober tot en met 15 Maart: Dagelijks van 8.30 tot 16.30 uur.
Tijdens het winterseizoen, zijn de musea en bibliotheek op maandag gesloten. Het bezoekerscentrum, Station Z en het terrein zelf zijn dan wel te bezoeken.
Honden zijn op het gehele terrein helaas niet toegestaan.
Een aantal jaren geleden hier ook geweest, inderdaad indrukwekkend, absoluut de moeite waard.
Wauw, wat een indrukwekkend en uitgebreid verhaal! Zo als verslag vind ik het al heftig om te lezen, maar toch vind ik dat ik het ook een keer met eigen ogen moet zien. Ik zie er een beetje tegenop, zo’n verslag als voorbereiding lezen is dan altijd wel fijn om een beetje te weten wat je te wachten staat :)
Hoi Margot, ik geef direct toe dat ik er zelf ook wat tegenop zag en in de weken voor ons bezoek heel erg veel erover heb gelezen. Dat heeft zeker geholpen, want anders had ik denk ik ook te weinig van het kamp begrepen. Mede om die reden heb ik zo’n uitgebreide blog gemaakt, daar kan ik anderen weer mee helpen. Fijn dat jij het ook zo ervaart! Groetjes, Emma
Hi Emma, dank voor je informatieve blog. Ik hebt hem pas gelezen nadat ik vandaag Sachsenhausen heb bezocht. Tijdens jouw bezoek scheen de zon, vanochtend toen ik er heen reed was het min 5 en warmer is het niet geworden. De kou maakte het bezoek extra indrukwekkend. Toen ik eenmaal op de Kampstraat liep, stelde ik me voor hoe al die duizenden gevangenen hier ook hebben gelopen, in de barre kou. En dan ook te bedenken dat ze in die kou, in de flinterdunne streepjeskleding ontzettend hard aan het werk moesten. En allerlei gruwelijkheden en vernederingen moesten doorstaan. Ik begrijp het nog steeds niet…Indrukwekkend is daarom misschien eufemistisch uitgedrukt. Vergeten mogen we het echter nooit. En daarom is een bezoek zeker de moeite waard.
Dankjewel voor je mooie reactie Debbie! En wat een bijzonder bezoek moet dat zijn geweest. Ik denk dat je door de kou nog beter een idee van de ontberingen krijgt, dan in de zomer. Het spreekt zo tot de verbeelding… Ik ga er ook snel weer eens heen.
Emma, bedankt voor je uitgebreidde verslag.
Ik ben voor het eerst een paar dagen in Berlijn en het plan is terug te komen maar dan wat langer… ik wil het graag bezoeken maar daar wil ik me op voorbereiden… niet even ook “dat” nog doen…
Gisteren bij het holocaustmonument geweest en het viel mij op dat er jongeren zijn die over de betonblokken lopen… niet erg respectvol…
Berlijn vind ik geweldig…. een bezoek aan Sachsenhausen hoort daar ook zeker bij…. even met beide benen weer op de grond komen…
Met vriendelijke groet,
Piet
Hallo Piet, dankjewel. Een bezoek aan Sachsenhausen is absoluut aan te raden, maar trek daar wel een hele dag voor uit. Het is zeer bijzonder en indrukwekkend. En het Holocaustmonument… Helaas is dat het geval. Niet alleen met jongeren, maar ook volwassenen. Er staan aan alle kanten bewakers die de mensen eraf roepen, maar veel helpt het niet helaas. Triest! Groetjes, Emma.
Afgelopen weekend ook geweest, erg indrukwekkend. Heb me alleen groen en geel geërgerd aan mensen die niet het fatsoen op kunnen brengen om daar ‘gewoon’ eten te gaan nuttigen en als er dan wat op hun broodje zit wat niet lekker is dat dan maar gewoon in de prullenbak gooien. Blijkbaar niet wetende dat hier mensen misschien wel weken geen eten hebben gehad. Hoeveel moeite kost het om gewoon niet te eten. Dat je het überhaupt door je keel krijgt. Dat laat maar weer eens zien in wat voor wereld we tegenwoordig leven. Wat hebben we toch te doen met die mensen ( ondertussen een sandwich opeten van een halve kilo) diep en diep triest. Als je dat respect niet op kan brengen moet je daar gewoon niet heen gaan!
Daar heb je gelijk in… maar het beste is je daaraan niet te storen… je gaat tenslotte vanuit je eigen gedachtte en gevoelens naar plekken waar in het verleden onschuldige mensen op een gruwelijke manier zijn behandeld en vermoord…
Niet je eigen “ik” ………………..
komt dan op de eerste plaats.
Behalve dan bij een aantal mensen uit de ik-maatschappij…
Zonder verleden geen toekomst.
Trouwens… ik kom graag in Duitsland en hopelijk vaker in Berlijn…
Emma bedankt voor al de info!
In november ga ik met mijn vriend naar Berlijn en we gaan zeker een bezoek brengen aan Sachsenhausen.
Ik ben bezig met ons routeplan uit te stippelen en we vertrekken vanuit ons hotel dus moeten een S-lijn nemen tot en dan van Berlijn hbf naar Oranienburg. Kan jij mij misschien vertellen wat het voordeligste is om te nemen als tickets? Ik kan er namelijk niet aan uit op de DB BAHN website…
Alvast bedankt!
groetjes
Liese
Hoi Liese! Voor het plannen van je route kun je het beste kijken op bvg.de! Je kunt namelijk met de S1 direct naar Oranienburg reizen, je hebt daar een enkeltje of retourtje ABC ticket voor nodig, te koop bij alle automaten van de VBB of de BVG. Dat is veruit het handigste en voordeligste. Met dit ticket mag je ook de Deutsche Bahn trein van en naar Oranienburg hbf nemen (maar dat hoeft niet persé, S-bahn kan dus ook), dus hoef je geen apart ticket bij de Deutsche Bahn te kopen. Hoop dat het zo ietsje duidelijker voor je is! :-) Ik hoop dat je bezoek aan Sachsenhausen bevalt, het is een bijzondere ervaring. Groetjes! Emma
Hallo Liese…
Berlijn heeft mijn hart gestolen… lieve en aardige mensen… verlang nu al om weer terug te gaan..
Heel veel plezier samen met hopelijk goed weer… en een interessant bezoek aan Sachsenhausen..
Iets wat ik tijdens mijn volgende bezoek ook zeker ga doen…
Het ov is prima geregeld
Vriendelijke groet..
Piet Altena
Lieve Emma, ik vind je site echt geweldig handig! Denk je dat ik met een rolstoel in Sachsenhausen rond kan komen? Dankjewel. Saskia
Hallo Saskia, dankjewel voor je lieve compliment! Sachsenhausen is grotendeels ‘barrierefrei’, dus je kunt er gemakkelijk met een rolstoel rond komen. Wel is het handig om iemand bij je te hebben om her en der te helpen, omdat op sommige plekken grind of zand ligt. Ook zijn bepaalde barakken niet met een rolstoel te bekijken, omdat ze monumentaal zijn en Sachsenhausen daarom geen wijzigingen mag aanbrengen om het nog geschikter te maken voor mensen met een mobiliteitsbeperking. Helemaal barrierefrei dus niet, maar ondanks dat wel degelijk indrukwekkend. Hopelijk heb ik je vraag goed kunnen beantwoorden!
Hi Emma,
Weet jij of Sachsenhausen op 1 mei (aanstaande) geopend is? Ivm dag van de arbeid.
Hi Sanne, op 1 Mei is Sachsenhausen volgens de website gewoon geopend, gedurende het hoofdseizoen zijn ze dagelijks open! Hopelijk heb ik je zo geholpen, groetjes Emma
Als het financieel toelaat wil ik dit jaar een bezoek brengen aan concentratiekamp Sachsenhause.
Mijn opa Teunis Weijers is daar overleden Geboren 26-02-1897 te Bennebroek in Nederland .Dag van overleden 26-01 1943.
Gevangen nummer 43669.
Ga binnenkort naar het Nat. Archief in Den Haag om iets te weten te komen, waarom hij naar Duitsland moest gaan.
Heb alle wegen al bewandeld maar weet nog niet veel meer.
Groetjes Loek Weijers carloek@live.nl
Hallo Loek, dat is een zeer bijzonder verhaal. Wellicht hebben ze ook bij het NIOD (Nederlands Instituut voor Oologsdocumentatie) te Amsterdam wat meer informatie. En wellicht valt er iets terug te vinden over bepaalde transporten, de Duitsers hielden allerlei lijsten bij die ook steeds vaker digitaal beschikbaar zijn geworden. Veel succes met de zoektocht, hopelijk kunt u eens naar Sachsenhausen! Hartelijke groet,
Emma
Hallo Saskia,
Heb jij een idee hoeveel tijd je ongeveer nodig hebt om alles goed te kunnen bekijken?
Hoi Jeroen, ik weet niet zeker of Saskia je reactie ziet, dus hopelijk kan ik helpen: als je Sachsenhausen bezoekt, kun je daar gerust een dag voor uittrekken. Met reizen naar Oranienburg en het bekijken van de Gedenkstätte ben je al aardig wat tijd kwijt. Het is een groot terrein, dus kost het je zeker vier uur, ook met een rolstoel. Het zou tof zijn als Saskia zelf nog iets kan toevoegen, is ook voor mij handig om meer ervaringen te horen!
Wij zijn er zeker een halve dag binnen geweest (excl reistijd). Ik heb een paar gebouwen overgeslagen. Omdat sommige drempels onhandig zijn en mijn vriend, maar vooral ik dat gedoe een beetje beu was. Er liggen wel veel ‘ramps’ overigens. Meeste mensen houden super rekening met je en je krijgt hulp. Rolstoel toilet is ook aanwezig. En ik kan zeker de audio tour aanbevelen. Die was erg goed. Ondanks het natte weer wat we hadden bleven de paden goed begaanbaar met de rolstoel. Ga je zelf ook met een rolstoel of…? Omdat de vraag niet aan Emma gericht is..? :D
Kun je sachsenhausen ook bezoeken zonder een tour?
Hallo Sannah, dat kan zeker, dat hebben wij destijds ook gedaan.