Sachsenhausen – van concentratiekamp tot gedenkteken

Op slechts 35 kilometer ten noorden van Berlijn, ligt voormalig concentratiekamp Sachsenhausen. In dit kamp werden tussen 1936 en 1945 ruim 200.000 mensen gevangen gehouden, waarvan zeker 50.000 mensen zijn omgekomen door toedoen van de Nazi’s. Na de oorlog namen de Sovjets het kamp over, en werd het als ‘speziallager’ onderdeel van de Goelag. Een gruwelijke plek met een vreselijke geschiedenis, die we nooit mogen vergeten. Tegenwoordig is Sachsenhausen een monument en documentatiecentrum, dat dagelijks gratis te bezoeken is. Zo’n bezoek is een erg indrukwekkende en heftige ervaring, maar absoluut de moeite waard.

Het is een prachtige stralende dag als ik de S-bahn naar Oranienburg in stap. Ergens voelt het alsof het niet een passende dag is om het concentratiekamp Sachsenhausen te bezoeken, omdat de zon zo schijnt. Maar ik denk dat dit niets afdoet aan de indruk van de plek. Een uurtje en een korte fietstocht later, staan we voor de ingang van het gedenkcentrum. Ik zie de oude muren van het kamp, de wachttorens en de woonhuizen die op nog geen 50 meter van het kamp af staan. Het kamp ligt in de wijk Sachsenhausen van het dorp Oranienburg en is daar ook naar vernoemd. We parkeren onze fietsen en wandelen naar de ingang. Ik koop nog snel een plattengrond voor 0,50 cent en probeer te begrijpen hoe het gigantische complex in elkaar steekt. Buiten voor het ontvangstcentrum is een maquette van het kamp te zien, zodat je een goed overzicht krijgt hoe Sachsenhausen er ooit uit zag.

Ik kan me nog niet helemaal een voorstelling maken van de omvang van het kamp, maar dat komt langzaam binnen als we via de toegangsweg naar de poort van het kamp lopen. Die weg is ruim een kilometer lang, terwijl het op de maquette maar een heel klein stukje lijkt. Het is exact dezelfde weg die nieuw aangevoerde gevangenen destijds te voet af moesten leggen naar de ingang van het kamp. Aan de linkerzijde is de oude kampmuur, waaraan foto’s van het kamp en de gevangenen zijn bevestigd. De quotes van overlevenden over de ontberingen, martelingen en omstandigheden in het kamp, liegen er niet om. Na nog een paar minuten lopen, komen we aan bij de poort van het kamp, waar ik de witte toegangspoort (Turm A) herken van de foto’s. We lopen erheen en ik zie het ijzeren hek met de beruchte woorden ‘Arbeit macht frei’ opdoemen. Ik voel het lood in m’n schoenen en loop de poort door, het terrein op. Ik zie een eindeloze vlakte, met her en der een barak en ondanks het mooie weer voel ik kippenvel over m’n hele lijf. Ik ben sprakeloos.

Geschiedenis van concentratiekamp Sachsenhausen
Sachsenhausen werd in 1936 als tweede concentratiekamp in Duitsland gebouwd door dwangarbeiders en was bedoeld als ‘voorbeeldkamp’ voor alle andere, nog te bouwen concentratiekampen in het Derde Rijk. Qua ontwerp, opzet en regelgeving functioneerde het ook als opleidingskamp voor SS’ers, die daarna als leidinggevende naar andere kampen werden gestuurd. Het kamp was aanvankelijk bedoeld om “asociale elementen” en politieke tegenstanders van het Naziregime – met name communisten en socialisten – in op te sluiten maar gaandeweg werden er ook steeds meer gewone burgers opgesloten, waaronder Joden, zigeuners, jehova’s en homoseksuelen. Van de ruim 200.000 mensen die tussen 1936 en 1945 in het kamp gevangen zaten, kwamen er minstens 50.000 om door honger, ziekte, marteling, medische experimenten of door executie door de SS. Sachsenhausen was weliswaar geen vernietigingskamp, zoals Auschwitz Birkenau II, of Treblinka II (waar de meeste mensen direct na aankomst werden vergast) maar de omstandigheden in het kamp waren zeker niet minder wreed en vanaf 1943 was er ook een (kleine) gaskamer. Gevangenen moesten dwangarbeid uitvoeren, waren zwaar ondervoed, moesten vaak uren op de appelplaats staan in de kou of juist in de brandende zon en de SS voerde regelmatig publiekelijke executies uit, om haar macht in het kamp te doen gelden. De wreedheden zijn onbeschrijflijk.
In de eerste jaren zaten er vooral Duitse gevangenen in het kamp, maar later werden er ook gevangenen uit andere bezette landen gevangengezet. Zo kwamen er verzetsstrijders uit heel Europa terecht, waaronder ook grote aantallen verzetsstrijders uit Nederland. Velen van hen werden door de nazi’s geëxecuteerd.

Tegen het eind van de oorlog in de vroege lente van 1945, werd het de Nazi’s erg heet onder de voeten, vanwege het naderende Sovjet leger. In April 1945 werden alle 33.000 gevangenen die nog enigszins konden lopen, op dodenmarsen gestuurd richting de Ostsee. Wie onderweg te verzwakt was om verder te komen, werd direct door de meedogenloze SS-ers doodgeschoten. Duizenden mensen kwamen om tijdens deze barre tocht, waarvan de lichamen langs de route van de dodenmars bleven liggen. Uiteindelijk kwam het Sovjetleger te dichtbij en vluchten de Nazi’s weg, de gevangenen aan hun lot overlatend. In het kamp zelf waren nog ruim 5000 mensen achtergebleven. Ze waren te ziek en verzwakt om de Russische en Poolse bevrijders te begroeten. Ruim 300 van hen stierven nog in de eerste weken en maanden na de bevrijding.

Nadat de gevangenen het kamp hadden verlaten, hielden de Sovjets het overzicht over het kamp en werd het al snel weer in gebruik genomen. Het crematorium en vernietigingsinstallaties werden door de Sovjets niet gebruikt maar de barakken, de gevangeniscellen en andere accomodaties wel. Eind 1945 zaten er ruim 12.000 mensen gevangen in Sachsenhausen, waaronder veel nationaalsocialisten en oorlogsmisdadigers, maar ook sociaaldemocraten en gewone burgers die tegenstanders van het Sovjetregime waren. Tot 1950 zaten er uiteindelijk zo’n 60.000 mensen gevangen, waarvan er 12.000 overleden door uitputting, ziektes en honger. Dit is een geschiedenis die de DDR graag verborgen hield en hier werd dan ook vooral over gezwegen. Vanaf 1961 werd het kamp omgebouwd tot een herdenkingsmonument, dat vooral voor de anti-fascistische propaganda diende. De nekschotmachine, gaskamer, het crematorium en talloze andere originele onderdelen van het kamp werden vernietigd en er werd een groot gedenkteken in megalomane Sovjetstijl neergezet. Na de Wende kwam het kamp in de handen van een stichting en werden er bij onderzoek tientallen massagraven en menselijke asresten gevonden. Sinds 1993 is het een beschermd museum en een officiële gedenkplek geworden.

Sachsenhausen als museum en herinneringsmonument.
Omdat een groot deel van het kamp Sachsenhausen begin 1961 in een zeer slechte staat was, is er destijds veel gesloopt. Het kamp is dus absoluut niet meer in originele staat. Wel is het zoveel mogelijk opgeknapt en wordt er nog altijd hard gewerkt om het kamp in een zo goed mogelijke staat te houden, zodat het blijvend bezocht kan worden. Barakken zijn opnieuw opgebouwd en de plaatsen waar oude barakken stonden, zijn gemarkeerd met grindvelden en het nummer van de barak.

Erg indrukwekkend om te zien in Sachsenhausen, vond ik:

• De joodse barakken – De joden die in Sachsenhausen terecht kwamen, werden – gescheiden van andere gevangenen – opgesloten in het ‘kleines Lager‘, een apart deel van het kamp. De omstandigheden waren hier bijzonder slecht, omdat de barakken overvol waren, de hygiene niet bestaand en veel mensen ziek en verzwakt waren. Bovendien werden de joodse gevangenen nog meer gemarteld, getreiterd en mishandeld dan de andere gevangenen, omdat Joden door de Nazi’s als Untermenschen werden gezien. In de barakken kun je zien hoe de gevangenen moesten slapen en hoe ze de wasruimtes met elkaar moesten delen. De krakende barakken en de grove houten stapelbedden maken een onuitwisbare indruk.

• Strafcellen en executieplek – Vlak naast het kleines Lager, was de gevangenis. Het complex was ommuurd en gevangenen in het kamp, konden niet zien wat hier gebeurde. Hier zaten veel politieke gevangenen, verzetsstrijders en krijgsgevangenen vast en werd er steevast gemarteld en gedood. Op het terrein staan palen in de grond, waaraan gevangenen werden opgehangen. Het is bijna niet voor te stellen dat dat allemaal op dat stuk grond is gebeurd. In een van de cellen is een klein herdenkingsplakkaat opgehangen, voor de 81 vermoorde Nederlandse verzetsstrijders die hier gevangen zaten en hun dood vonden.

• Station Z – Misschien wel een van de meest gruwelijke plekken van het hele kamp, is Station Z. Hier was een executieplek, een crematorium met vier verbrandingsovens en een kleine – als badkamer vermomde – gaskamer, die in 1943 in het kamp werd bijgebouwd. Ook was hier een nekschotmachine, een van de eerste machinale moordwapens die de Nazi’s gebruikten om gevangenen in grote aantallen te vernietigen. Station Z was een cynische bijnaam van de SS-ers. Omdat de toegangstoren van het kamp ‘Turm A’ heet, zouden gevangenen het kamp niet anders kunnen verlaten dan via Station Z, als in: niet levend. Ik vond dit echt een bijzonder heftige plek om te zien, ondanks het feit dat er van de verbrandingsovens en gaskamers weinig over is. Ook de put waar de fusillades uit werden gevoerd, maakt een enorme indruk. Het Station Z staat letterlijk symbool voor de ongelooflijke wreedheid en gruwelijke machinale vernietiging van duizenden en duizenden onschuldige mensen.

 

• Het pathologisch laboratorium – We kennen allemaal wel de vreselijke verhalen van de beruchte kamparts van Auschwitz, Josef Mengele. In Sachsenhausen werkte Aribert Heim als kamparts en wat hij heeft gedaan is minstens zo gruwelijk te noemen. Hij experimenteerde op zowel overleden als levende mensen en haalde de meest misselijkmakende dingen uit, in het kader van ‘wetenschap’. Het pathologisch lab waar hij werkte en zijn experimenten uitvoerde, staat er nog steeds. Ook de operatietafels en de lijkenkelder van 230 m2 onderin het gebouw, zijn nog intact.

Ook de ziekenbarakken, de gaarkeuken en het monument dat in de DDR werd gebouwd, is absoluut de moeite waard om te bekijken. Ik vond het persoonlijk heel erg bizar om te zien hoe strak georganiseerd en geregisseerd het kamp was. En dan niet alleen hoe de mensen gevangen werden gehouden, maar ook hoe de vernietiging en moord op mensen georganiseerd werd. De bizarre regels waren absurd streng en elke misstap werd met marteling of de dood bestraft. Ik heb bij het lezen van al die verhalen regelmatig afgevraagd hoe het überhaupt mogelijk was om dit gruwelijke kamp te overleven, wanneer er zoveel manieren waren om gevangenen te martelen en vermoorden.

Ook vond ik het heftig om te ervaren dat de Sovjets, ondanks het feit dat ze als onderdeel van de geallieerden Duitsland van de Nazi’s bevrijdden, ook gebruikmaakten van het kamp. Ook door hun toedoen zijn vele onschuldige mensen omgekomen, waren de omstandigheden erbarmelijk slecht en werden ook massagraven teruggevonden. Ik wist dat de Sovjets geen schone handen hadden, maar om het zo ineens te zien, vond ik erg confronterend.

Sachsenhausen bezoeken
Sachsenhausen is een bijzonder indrukwekkende plek, met een geschiedenis die belangrijk is om te zien en ervaren. Het is zo belangrijk dat deze plek er nog is, want de gruwelijkheden die hier plaats hebben gevonden, mogen nooit vergeten worden. Toch is een bezoek aan Sachsenhausen niet iets wat je zomaar eventjes ‘doet’. Wij waren een behoorlijk aantal uren onderweg over het terrein om alles te kunnen bekijken. Het is dus aan te raden om een hele dag voor je bezoek aan Sachsenhausen uit te trekken.
Wanneer je wil, kun je in het bezoekerscentrum aan het begin, een audiotour krijgen. Dit kost maar een paar euro en geeft meer context bij de verschillende plekken en locaties in het kamp. Ook is er een kleine restauratie bij het kamp, waar je een kop koffie en een broodje kunt krijgen. Maar echt een uitgebreid restaurant is het niet. Wij namen daarom zelf een fles water, fruit en wat kleine versnaperingen mee, omdat er hiervoor in het kamp verder geen faciliteiten voor zijn ingericht en je behoorlijk lang onderweg bent.

Een bezoek met kinderen aan Sachsenhausen is natuurlijk erg leerzaam. Of het geschikt is voor je eigen kind, is aan elke ouder om zelf te beslissen, maar toch zou ik afraden om het kamp te bezoeken met kinderen jonger dan 12 jaar. Niet alleen is het bijzonder aangrijpend wat je allemaal ziet, maar ook de hoeveelheid informatie is erg groot en sterk gedetailleerd, waarbij de waarheid niet geschuwd word. Iets om even bij stil te staan dus.

Rondleidingen en tours
Er worden ook rondleidingen gegeven bij Sachsenhausen. Elke tweede en derde zondag van de maand is er een algemene openbare tour, waar iedereen gewoon bij aan kan sluiten. Die tour kost 3 euro en deze worden gegeven door mensen die een opleiding hebben gevolgd over de geschiedenis van het kamp. Wanneer je met een grotere groep bent, zoals bijvoorbeeld met scholieren, kun je ook speciale rondleidingen boeken. Hiervoor dien je contact op te nemen met de Stichting zelf. Check voor meer informatie over de tours en de tijden, hun website: stiftung-bg.de 

Gedenkstätte und Museum Sachsenhausen
Adres: Straße der Nationen 22, 16515 Oranienburg (30 km ten noorden van Berlijn)
OV: S1 naar Oranienburg of de RE trein vanaf Gesundbrunnen naar Oranienburg. Je hebt hiervoor een ticket nodig dat ook geldig is in zone C. Handig is om een anschlussticket te kopen voor zone C. Vanaf het station Oranienburg kun je lopend naar Sachsenhausen (ongeveer 15 minuten wandelen) of bus 804 nemen – één keer per uur, richting Malz. Uitstappen bij de halte ‘Gedenkstätte’
Toegang: gratis. De audiotour kost 3 euro.

Openingstijden:
Zomer: 15 Maart tot en met 14 Oktober: Dagelijks van 8.30 tot 18.00 uur
Winter: 15 Oktober tot en met 15 Maart: Dagelijks van 8.30 tot 16.30 uur.
Tijdens het winterseizoen, zijn de musea en bibliotheek op maandag gesloten. Het bezoekerscentrum, Station Z en het terrein zelf zijn dan wel te bezoeken.

Honden zijn op het gehele terrein helaas niet toegestaan.