Een rondleiding door Berlijn Tempelhof

Ooit was het een van de grootste gebouwen ter wereld. Ooit internationale luchthaven, ooit deels schuilkelder, ooit een spil in een enorm conflict tussen Oost en West. Het luchthavengebouw op vliegveld Berlijn Tempelhof heeft behoorlijk wat geschiedenis meegemaakt voor het uiteindelijk in 2008 werd gesloten. Tegenwoordig is het gebouw niet meer vrij toegankelijk, maar kun je wel mee met tours door het gebouw. Samen met een hele grote groep Nederlanders kreeg ik een rondleiding van een ervaren gids, die ons in ruim drie uur Weltflughafen Tempelhof liet zien. In deze long read lees je alles over de geschiedenis van dit bijzondere gebouw en neem ik je aan de hand van mijn foto’s mee op tour.

Enorm groot en imposant is het luchthavengebouw van Tempelhof. Het is ruim 1,3 kilometer lang, iets dat je pas merkt als je er naast loopt en aan het gebouw geen einde lijkt te komen. We verzamelen bij het GAT (General Aviation Terminal), waar Hans, onze gids, ons op staat te wachten. Na een korte introductie over de regels en de veiligheid binnen het gebouw, gaan we dan eindelijk op pad. Nog voor we op het platform staan, realiseer ik me wat een immens gebouw het eigenlijk is. Ruim 300.000 vierkante meter groot is het gebouw zelf, nog los van het enorme platform. Voor ons strekt het enorme grasland uit, waar de landingsbanen liggen. Vroeger onderdeel van de luchthaven, tegenwoordig een groot park dat Tempelhofer Freiheit heet. Op het platform staat een prachtige Douglas DC-4/C-54 Skymaster, een van de vliegtuigen dat tijdens de luchtbrug zo bekend werd. Als we naast het vliegtuig verzamelen en Hans met een handige tekening van stoepkrijt uitlegt hoe de luchtbrug in elkaar steekt, vergaap ik me aan de enorme ruimte en het gigantische gebouw. Wat is dit vét!

Geschiedenis van vliegveld Tempelhof tot 1945

Ooit was het latere vliegveld Tempelhof natuurlijk gewoon een grasveld, zoals vele andere grasvelden. Rond 1900 wordt er volop gerecreëerd, genoten van de ruimte en de wijdsheid van de vlakte. Ook worden er militaire marsen gehouden, ruimte is er immers genoeg. In 1909 wordt er voor het eerst met een motorvliegtuigje gevlogen op het Tempelhofer Feld, waarna er steeds meer belangstelling voor deze ontwikkeling komt. Hoe verder de ontwikkelingen met motorische vluchten gaan, hoe meer de behoefte aan een echte luchthaven toeneemt. Begin jaren ’20 wordt het veld dan eindelijk aangewezen als vliegveld, waarna het in 1924 in gebruik genomen wordt. Het is dan nog vrij bescheiden, meer dan een paar hangars met wat vliegtuigen op een platform is het niet. In 1927 komt er een vertrekterminal bij, waarna in hetzelfde jaar al ruim 30.000 passagiers via Tempelhof reizen. Een aantal bedrijfjes dat passagiersvluchten verzorgt, smelt samen tot Deutsche Luft Hansa, dat uiteindelijk de nationale luchtvaartmaatschappij wordt.

Niet lang daarna komen de nazi’s aan de macht en wordt begonnen met de herindeling van Berlijn, onder leiding van Albert Speer. Professor Ernst Sagebiel krijgt de opdracht om de oude terminal met een nieuw – en natuurlijk bij Welthauptstadt Germania passend – gebouw te vervangen. In 1936 wordt met de bouw begonnen, in 1941 is de terminal klaar. Het gebouw is enorm, megalomaan bijna. Het vliegveld moest de poort naar Europa worden en natuurlijk een symbool van Hitlers macht en dat is bijzonder goed gelukt. Zelfs vandaag de dag is het nog steeds een van de meest imposante gebouwen ter wereld. De prachtige façades van gelig kalksteen, het bijzondere terminalgebouw en de ligging midden in het centrum van Berlijn: het gebouw baart wereldwijd opzien. Helemaal af komt het nooit, de Tweede Wereldoorlog breekt uit voor de bouw voltooid wordt.

 

Oranje bagagebanden in de Terminal

Na een rondje over de Terminal, leidt Hans ons door een andere deur terug naar binnen. We komen in een grote hal terecht, direct onder de vertrekterminal, waar de bagagebanden weg staan te roesten. Vol verbazing staan we te kijken naar de grote oranje banden, die onder een flinke laag stof zitten. Tot op het laatste moment, in 2008, zijn deze dingen nog in gebruik geweest, om te zorgen dat alle bagage goed afgehandeld werd. Hans vertelt ondertussen het ene na het andere interessante feitje, afgewisseld met een met leuke anekdote. Dat hij erg verknocht is aan dit gebouw, steekt hij niet onder stoelen of banken! We hangen allemaal aan z’n lippen, terwijl de fotografiegekken onder ons druk zijn om zoveel mogelijk vast te leggen. Via een wirwar van gangen en trappen komen we bij een ander gedeelte aan, een deel dat vroeger is gebruikt als bunker en waar de nazi-prograpganda vanaf straalt.

1939 – 1945
Als de Tweede wereldoorlog vordert, bombarderen de geallieerden Berlijn steeds vaker. Ondanks dat de burgerluchtvaart in november 1939 tijdelijk stil komt te liggen in 1940, wordt deze toch in maart 1940 weer hervat. Een groot deel van Tempelhof is ook in gebruik als fabriek, voor militaire vliegtuigen. Hier worden Focke-Wulf FW 190’s en Junker 87’s in elkaar gezet, ook wel bekend als de Stuka duikbommenwerpers. Alle grondstoffen en de reeds gebouwde motoren worden naar Tempelhof getransporteerd, waarna de afgebouwde vliegtuigen vanaf daar opstijgen. Ondanks de ideale ligging is Tempelhof tijdens de Tweede Wereldoorlog nooit als militair vliegveld gebruikt en dat is misschien wel haar redding geweest. Niet alleen voor het gebouw, maar ook voor de duizenden mensen die tijdens de bombardementen en belegering van Berlijn in de lentedagen van 1945, zich verschuilen in de vele bunkers en kelders van Tempelhof.

Cartoons als entertainment
Nadat we door een lange gang lopen met het typische marmer dat ik al eens vaker in oude Nazi-gebouwen heb gezien, komen we bij een grote en zware deur die ons plotseling in een hele andere wereld brengt. Eentje van hard beton, schimmige lichten en luchtschachten. De bunkers in Tempelhof waren ingericht voor de omwonenden van het vliegveld, die daar konden schuilen tijdens bombardementen. Door een ingenieus luchtverversingssysteem, zijn de bunkers ook bestand tegen gasaanvallen. Op de spierwit geschilderde muren staan zelfs vandaag nog de guitige cartoons van Wilhelm Busch, bekend van Max & Moritz, die waren geschilderd om de angstige situaties voor kinderen minder eng te maken. Ondanks die cartoons, moet ik er niet aan denken om urenlang met tientallen mensen in zo’n bunker opgesloten te zitten.

De THF terminal 
We gaan verder door gebouw, terug naar boven, terug naar het daglicht. Daar is dan eindelijk het pronkstuk van het luchthavengebouw Tempelhof: de terminal. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er een aantal verdiepingen van de terminal ingestort, waarna het bij de wederopbouw het dak opnieuw ingebouwd moest worden en zo een grote en open terminal ontstond, met veel licht en ruimte. De combinatie van de warme kleuren, de prachtige inval van het licht en de historische betekenis vind ik erg bijzonder. Wat een prachtige hal en wat een glamour moet dat ergens zijn geweest, om in de jaren ’60 vanuit dit mooie pand te mogen vertrekken met een vliegtuig.

Aan alles kun je zien dat dit een voormalige aankomst- en vertrekhal op een vliegveld is. De balies zijn er nog, de stickers van de vliegmaatschappijen die vanaf THF (Berlijn Tempelhof dus) vlogen, staan er nog op. De informatieborden – waar vroeger alle aankomende en vertrekkende vluchten op te zien waren – hangen er nog en de bagageband staat te glimmen in het midden van de grote hal. Zelfs de klok boven het luchthavenrestaurant doet het nog. Als we een kijkje nemen in het voormalige restaurant is het een lege zaal, maar met een beetje fantasie zie je hier de tafeltjes nog staan, waar mensen aan konden eten terwijl ze buiten over het platform uitkeken.

Terwijl ik rondloop door de hal, kijk ik m’n ogen uit. Alsof het gisteren gesloten werd, in plaats van een flink aantal jaren geleden! De bankjes zijn weggehaald en natuurlijk zijn alle deuren keurig afgesloten, maar de bordjes hangen er nog, de ouderwetse verwijzingen naar het restaurant en een telefoon zijn ook nog in originele staat. Ik ben erg onder de indruk van het tijdreis-gevoel en maak foto na foto, terwijl Hans meer vertelt over de functie van de hal tijdens de jaren dat Tempelhof een commerciële luchthaven was.

We kunnen helaas niet al te lang blijven en lopen snel door, voor een van de huzarenstukjes van de tour. Het dak van het gebouw, met een prachtig uitzicht. We proppen ons in een grote lift en zoeven naar het dak. Een relatief nieuw platform is op het dak gebouwd, waardoor we allemaal kunnen genieten van een prachtig uitzicht over Tempelhof en het zuid-westen van Berlijn. Het is helder weer en we kunnen erg ver kijken. In het westen is de Teufelsberg zichtbaar, in het oosten de torens van Frankfurter Tor. Wat een uitzicht!

Filmarchief van Tempelhof
In het voorjaar van 1945, is de situatie in Berlijn op z’n zachts gezegd penibel geworden. De Sovjets zijn niet tegen te houden en veroveren stelling na stelling op de nazi’s. De nazi’s zijn nietsontziend en lijken alles en iedereen op te offeren voor een zinloze strijd. Eindhalte voor de bevelhebber van de Sovjet strijdkrachten, is luchthaven Tempelhof, puur en alleen om het pand zeker te kunnen stellen. De nazi’s geven de commandant van Tempelhof, Rudolf Böttger, opdracht om de hele basis maar op te blazen, maar hij weigert en pleegt zelfmoord. Op 29 april 1945 nemen dan de Sovjets vliegveld Tempelhof in. Ze doorzoeken het hele gebouw, openen alle kamers, bunkers en verborgen plekken, op zoek naar dingen van waarde om te kunnen verpatsen. Tijdens deze zoektocht stuiten ze op een gigantische bunker, die drie verdiepingen hoog lijkt te zijn. De muren en deur van de bunker zijn zo dik, dat ze hem niet open krijgen. Hier hadden de nazi’s filmopnamen opgeslagen, maar wat voor filmopnames hier precies opgeslagen waren, weet helaas niemand. Door de dikte van het beton en hoe de bunker verstopt zat achter een blinde muur, is het overduidelijk hoe belangrijk de inhoud was. De sovjets besluiten om de muur naast de deur op te blazen maar door de ontploffing vat het extreem brandbare celluloid direct vlam. De hele bunker staat direct in lichterlaaie en in de drie dagen dat het vuur blijft branden, worden alle films en andere opgeslagen kostbaarheden verwoest.

Steeds dieper dalen we af de bunkers van het luchthavengebouw in. Het is hier warm en klam, door de enorme luchtzuiveringsinstallatie waar we naast staan. Allemaal kijken we naar een deur in een dikke betonnen muur, terwijl Hans het verhaal over het filmarchief van de nazi’s vertelt. Wat zou daar allemaal voor bijzonders hebben gelegen? Hoe verwerpelijk het naziregime ook was, dat beelden, foto’s, kaarten en andere belangrijke dingen uit die tijd verloren zijn gegaan, is eeuwig zonde. Hans opent de deur naar de bunker en we lopen naar binnen. De muren zijn volledig zwartgeblakerd, het beton heeft op verschillende plekken losgelaten. De bunker is gelukkig veilig om te bezoeken maar dat hier een driedaags inferno heeft plaatsgevonden is overduidelijk. Verschroeide meterkasten, aangetaste bordjes die wijzen op een rookverbod en nog veel meer bizarre details van deze bunker komen voorbij. De bunker is groter dan ik had gedacht en na een aantal trappen komen we in een grotere ruimte waarvan zelfs het plafond er deels uitgevallen is. Hier lagen de films en andere belangrijke documenten opgeslagen. Er bleef niets over, behalve de spoelen waar de films op gedraaid waren. In de zwartgeblakerde muren staan ingekraste spreuken in afwisselend Russisch en Engels. Een bizarre samenkomst van drie landen, in een uitgebrande bunker in Berlijn

Blokkade van West-Berlijn
Na de oorlog worden zowel Duitsland als Berlijn opgedeeld in vier sectoren. Berlijn wordt tot 1948 nog bestuurd door de vier geallieerden maar na oplopende onderlinge spanningen en behoorlijke ruzies over de invoer van de D-mark in de West-sectoren, stapt Rusland uit de Geallieerde controleraad. Bovendien blokkeren ze de wegen, waterwegen en sporen van en naar de West-Berlijnse sectoren. West-Berlijn raakt volledig geïsoleerd en krijgt ook geen aanvoer van voedsel, medicatie en grondstoffen meer van de Sovjets. De Amerikaanse bevelhebber besluit om een ‘luchtbrug’ op te starten om zo West-Berlijn en haar bevolking voldoende te kunnen bevoorraden. Via drie vastgelegde vliegroutes (corridors) mogen de geallieerden door het Sovjet-luchtruim naar Berlijn komen. In het begin gaat het nog wat moeizaam, maar door constante verbeteringen in de planning en in samenwerkingen, lukt het de Amerikanen en Britten om de stad goed te bevoorraden. Op een bepaald punt landen er meer meer dan 1500(!) vluchten per dag op Tempelhof en de andere West-Berlijnse vliegvelden. De inzet van de Britten en Amerikanen wordt gezien als een heldendaad en de vliegtuigen waar ze mee vliegen, Douglas C-47 en C-54, worden liefdevol omgedoopt tot ‘Rosinenbomber’. Het beeld van Tempelhof als voormalig Nazi-bolwerk vervaagt en maakt plaats voor een bijzondere status als verzet in de Koude Oorlog. Uiteindelijk zien de Sovjets in dat ze de machtsstrijd niet gaan winnen en wordt de blokkade op 12 mei 1949 beëindigd.

Provisorische squashbaan
Nog behoorlijk onder de indruk van de verwoeste filmbunker lopen we een heel stel trappen op. De vele en gigantisch hoge trappenhuizen van Tempelhof geven een prachtige blik omhoog en tonen nog maar weer eens wat een bijzonder gebouw dit eigenlijk is. Na de vele trappen komen we aan in de voormalige mess – lunchzaal – van de Amerikaanse luchtmacht. Na de oorlog kwam Tempelhof uiteindelijk in de Amerikaanse bezettingszone te liggen, wat zo bleef tot de val van de muur in 1989. Hierdoor waren ook op Tempelhof behoorlijk wat Amerikaanse soldaten gelegerd. Voor hen werden allerlei vertrekken in Tempelhof ingericht, zoals een sauna, basketbalcourt en in een van de loodsen staat zelfs een provisorisch inelkaar gezette squashbaan. We zijn inmiddels al even met de tour onderweg en na het zien van zo enorm veel verschillende vertrekken en ruimtes, is het moeilijk om voor te stellen dat dit alles in één en hetzelfde gebouw is.

Tempelhof moet sluiten
Nadat Tempelhof in handen komt van de Amerikanen, worden in hoog tempo snel verbeteringen en moderniseringen aan het gebouw toegevoegd. Zo komt er een nieuwe radar, meer beveiliging en veel moderne faciliteiten. Bovendien worden ook de startbanen geasfalteerd en verlengd, waardoor het commerciële vliegverkeer van en naar Tempelhof behoorlijk groeit. Jaarlijks passeren miljoenen passagiers het vliegveld. Maar langzaam gaat het slechter met luchthaven Tempelhof. Veel mensen wijken uit naar Tegel en vanaf 1985 stops zelfs het commerciële vliegverkeer. Na de val van de muur worden er toch meer commerciële vluchten vanaf Tempelhof gevlogen maar in 1996 wordt toch besloten dat er in de toekomst één vliegveld moet komen: Berlijn-Brandenburg. En Berlijn-Tempelhof moest sluiten. Ondanks vele protesten en uitstel van de sluiting, vertrok op 31 oktober 2008 het allerlaatste vliegtuig vanaf Berlijn Tempelhof. Het vliegveld is omgebouwd tot een park waar je kunt fietsen, skaten, picknicken, sporten en nog veel meer, tegenwoordig ook wel bekend als Tempelhofer Freiheit. Het luchthavengebouw i veel in gebruik voor evenementen, zoals popconcerten, autoraces en bedrijfsfeesten, een groot deel wordt permanent gebruikt als kantoorruimte. Maar ook een aanzienlijk deel staat leeg en te wachten op een nieuwe bestemming.

We merken dat we langzaam aan het eind van de rondleiding door Tempelhof zijn gekomen. Via een prachtige zaal die behoorlijke restauratie nodig heeft maar nog wel de grandeur van het gebouw laat zien, komen we via weer een ander trappenhuis op de begane grond, aan de voorkant van de vertrekhal. In ruim drie uur tijd heeft Hans ons in zijn tour meegenomen door de geschiedenis van dit bijzondere gebouw en we zijn allemaal erg onder de indruk. We lopen nog even door de vertrekhal voor een paar laatste foto’s en nemen dan afscheid.

Ik vond de tour door het luchthavengebouw werkelijk geweldig. Je ziet maar een relatief klein gedeelte maar wel alle belangrijke stukken die een grote rol hebben gespeeld in de geschiedenis. Echt een unieke ervaring! Hans Boekhorst is een hele aardige en relaxte man, die al ruim vijftien jaar in Berlijn woont en jaren ervaring heeft als gids. Hij weet ontzettend veel, niet alleen van het gebouw maar ook van de Koude Oorlog, en ruimte om vragen te stellen is er zat. Je hoeft dus geen expert te zijn op gebied van geschiedenis of het gebouw om aan deze tour mee te kunnen doen, in tegendeel! Ook voor mensen die wellicht niet zulke geschiedenisfreaks zijn is dit erg interessant. Ik ben vooral blij dat ik het gebouw van binnen heb kunnen zien, omdat je er niet zomaar binnen komt en niemand precies weet wat de toekomst van het gebouw gaat zijn.

Een tour door Luchthavengebouw Tempelhof
Kosten: 13 euro per persoon
Duur: Ongeveer 3 uur.
Startpunt: GAT, vlakbij Ubahn halte Paradestrasse (U6)
Let op: Als je slecht ter been bent, moeite hebt met trappen lopen of claustrofobisch bent, is deze tour helaas niet geschikt.

Wil je ook eens mee op tour door het Luchthavengebouw? Je kunt je direct aanmelden via de organisatie van Tempelhof, via thf-berlin.de

Luchthavengebouw Tempelhof
Adres: Platz der Luftbrücke 5, Berlijn Tempelhof
OV: U6 Platz der Lüftbrücke
Openingstijden: alleen per tour toegankelijk.

Park Tempelhofer Freiheit is dagelijks toegankelijk van zonsopgang tot zonsondergang, daarover kun je hier meer lezen.

Ben jij wel eens in het gebouw bij Tempelhof geweest?