Jetzt aber wirklich: auf Wiedersehen Tegel!

Velen begroeten de sluiting van Tegel Airport. En velen kunnen wel huilen. Want andermaal sluit een hoofdstuk van West-Berlijn en komt er een einde aan de iconische luchthaven Berlijn Tegel. Na járen en járen bouwproblemen en vele miljarden euro’s budget-ellende, is het dan toch gelukt wat niemand ooit voor mogelijk hield: op 31 oktober 2020 opent de Flughafen Berlin Brandenburg Willy Brandt – kortweg ook wel BER genoemd – haar deuren en begint de grote verhuizing. En als die klaar is, komt er op 8 november 2020 definitief een einde aan het snel bereikbare vliegveld TXL in de binnenstad van Berlijn. We nemen vandaag afscheid van Flughafen Tegel “Otto Lilienthal” met een fotoserie. Auf Wiedersehen!

Mocht je nu denken, ‘zeg Emma, het is volop herfst, waarom zijn deze foto’s zo zonnig?’, dan heb ik daar een goede verklaring voor. Want eerder dit jaar zou Tegel al definitief gesloten worden omdat de gehele luchthaven al stil lag vanwege corona. En hoewel een luchthaven die stil ligt niet zó’n drama is, is het toch praktischer om dan ook écht de stroom uit te zetten en het bewakingspersoneel er weg te halen. Al het vliegverkeer dat er was (en dat was niet veel) liep al via Schönefeld, dat deels al gebruik maakt van de faciliteiten van BER. Dus Tegel kon definitief gesloten worden en uitgaan als een nachtkaars.

Dat wilden ze per 15 juni 2020 doen en iedereen was er op voorbereid. Overal in de media doken odes aan Tegel op en het barstte in de Berlijnse media van de vox-popjes ‘Wat vindt u van de sluiting van Tegel’? ‘Gaat u nu minder vliegen nu u verder moet reizen naar het vliegveld?’ Kortom; alles wees erop dat het eindelijk Schluß was voor het oude vliegveld. Dus samen met Kees wandelde ik op een van onze vroege ochtendwandelingen vanuit Berlijn Mitte naar Tegel, in het noord-westen van de stad. Onze laatste keer daar en dus tijd om een fotoserie te maken. Zo gezegd, zo gedaan en dat zijn de foto’s die je hieronder ziet.

Echter, hoe ging deze oneindige luchthavensaga verder? De stad Berlijn besloot begin juni, TWEE weken voor de definitieve sluiting van Tegel, dat de luchthaven toch nog open zou blijven. Het vakantieverkeer kwam heel langzaam op gang en om grote drukte (en dus infectiegevaar) op Schönefeld te vermijden, moest Tegel dan toch open blijven. En wel tot de openingsdatum van BER. Nou! Daar ga je dan, met je fotoserie. Heel even heb ik overwogen om alles weg te mikken en gewoon later in het jaar nog eens te gaan. Maar heel eerlijk? Ik zag het niet zitten om nóg een keer de reis naar Tegel te maken. Ik heb al afscheid van het vliegveld genomen voor mij is het gut so.

Ik hoop dat jullie het leuk vinden om nog één keertje terug te kijken naar deze bijzondere luchthaven. In dit artikel dus een aantal foto’s van de buitenzijde, helaas was Terminal A al van ’t voorjaar niet meer te bezoeken voor niet-vliegende bezoekers. Ik vond het bijzonder om er te zijn terwijl het al nagenoeg uitgestorven was. Ik denk dat ik in totaal tien of vijftien reizigers heb gezien die met koffers onderweg waren en dat was het. Geen halve file met toeterende taxi-chauffeurs, naar de gate rennende reizigers, geen geur van currywurst bij de ingang van terminal A en, heel opvallend: geen kerosinelucht en vliegtuiglawaai.

Heel veel plezier met lezen en kijken! Wat is jouw herinnering (goed, slecht, bijzonder) aan Tegel Airport? Laat onderaan dit artikel je reactie achter!

Raketenschießplatz Tegel
Net aan de noordzijde boven de Berlijnse S-bahn ring, ligt Tegel Airport. Jaarlijks passeerden hier meer dan 20.5 miljoen mensen de gates van of naar Berlijn. Daarmee was het een van de drukste luchthavens van Duitsland, de vierde om precies te zijn. Het terrein was oorspronkelijk een jachtgebied voor de pruissische adel, later een testgebied voor munitie. Begin 20e eeuw kwamen hier de eerste luchtvaart-tekenen aan, met de opkomst van de Zeppelin-luchtvaart. Tegel kreeg toen de naam ‘Luftschiffhafen Reinickendorf’.

Na de Eerste Wereldoorlog werd alles wat met luchtvaart weer weggehaald van Tegel, omdat Duitsland volgens het verdrag van Versailles geen vliegtuigen (of vergelijkbare zaken) mocht bezitten. Pas in 1930 kwam er weer wat beweging in en werd er een raket-testcentrum geopend. De naam werd gewijzigd naar “Raketenschießplatz Tegel”. In 1937 vertrokken de rakettenonderzoekers weer en werd het terrein weer verlaten. In de Tweede Wereldoorlog deed het gebied dienst als militair trainingscomplex voor voornamelijk FLAK-troepen. Het gebied werd grotendeels verwoest bij geallieerde bombardementen.

Langste landingsbaan van Europa
Pas écht enigzins van betekenis werd Tegel in 1948, toen de blokkade van Berlijn begon op 24 juni. Eigenlijk was het plan om op het weidse gebied volkstuintjes te bouwen, maar door de blokkade was zo’n plotselinge gebeurtenis, dat er een streep door het plan ging. Luchthafen Tempelhof bleek voor de Amerikaans-Engelse airlift van goederen al snel veel te klein, waarop de Fransen (Tegel lag in de Franse sector) in een tijdsbestek van slechts 90 dagen een landingsbaan lieten aanleggen van 2428 meter lang. Dat was in die tijd zelfs de langste landingsbaan van Europa!

Ook werden er snel wat gebouwtjes neergezet en kwam er een vrij eenvoudige infrastructuur, om de aanvoer van goederen te kunnen verwerken. Op 5 november 1948 landde het eerste vliegtuig, en Douglas C-54 Skymaster van de USAF, op het vliegveld Tegel.

Van militair vliegveld naar burgerluchtvaart
Na het einde van de Berlin Airlift in mei 1949, werd Tegel de thuisbasis van de ‘Armée de l’Air’, een voorstadium van de later opgerichte ‘Base Arienne 165’ op 1 augustus 1964. Toch werd nog hetzelfde jaar de commissie voor het militaire vliegveld weer ingetrokken en bleef er alleen een klein Frans squadron over. Er werd meer en meer ingezet op het commerciële gebruik van Tegel, dat in de jaren ’50 zich langzaam maar zeker begon te ontwikkelen.

Tegen het einde van de jaren ’50 was de langingsbaan op Tempelhof te kort voor de nieuwe generatie jet-vliegtuigen (zoals de Boeing 707 en Douglas DC-8). Vanwege de speciale status van West-Berlijn tijdens de koude oorlog, werd er nog steeds door de air-corridors over DDR-gebied gevlogen, zoals in 1948 aan het begin van de Airlift was afgesproken. Dit duurde tot en met 1994.

Daarom was Duitsland ook afhankelijk van Amerikaanse, Franse en Britse airliners die vlogen op de vliegvelden. Voornamelijk waren dat Air France, Pan American World Airways en Britisch Airways. Vanwege de aparte status van West-Berlijn als grondgebied, moest de flight crew van deze airliners beschikken over een Amerikaans, Brits of Frans paspoort, zodat ze via de corridors konden blijven vliegen naar de stad.

Er werd voornamelijk gevlogen naar grote Duitse luchthavens zoals Frankfurt en München, maar ook London, Parijs en Amsterdam, bepaalde bestemmingen in Amerika en populaire vakantiebestemmingen aan de Middellandse zee en Canarische eilanden. Al deze vluchten werden nog altijd op de grond afgehandeld via de simpele schuurtjes die de Fransen in 1948 hadden gebouwd, die als terminal werden gebruikt. Deze schuurtjes staan nog altijd op de luchthaven, aan de noord-zijde van de landingsbaan, tegenwoordig het militaire gedeelte van Tegel.

Midden jaren ’60 werd er eindelijk gebouwd aan een nieuwe terminal. Deze werd hexagonaal en werd gebouwd aan de zuidzijde van de landingsbaan. Ook werd de langdingsbaan verlengd, zodat ook volledig beladen wide-body toestellen van het vliegveld zouden kunnen opstijgen of landen zonder verdere resitricties. De terminal ging in bedrijf op 1 november 1974.

De eerste wide-bodied vliegtuigen die vervolgens op het ‘nieuwe’ Tegel landden, waren een British Airways L-1011 Tristar 1, een DC-10-10 van Laker Airways, een Boeing 747-100 van Pan Am en een Airbus A300 B2 van Air France. Deze waren speciaal ingevlogen voor de inauguratie van de nieuwe terminal. Daarmee verhuisden ook Pan Am en British Aiways definitief van Tempelhof naar Tegel. Desondanks bleef Tempelhof het hoofd-vliegveld van West Berlijn. Pas in 1988 kreeg Berlijn Tegel een tweede naam, en werd de luchthaven vernoemd naar de beroemde Berlijnse luchtvaartpionier Otto Lilienthal.

Na de hereniging van Duitsland op 3 oktober 1990, werden alle restricties voor toegang naar de West-Berlijnse vliegvelden opgeheven. Lufthansa ging weer vliegen naar Berlijn op 28 oktober 1990, nadat ze dat al die jaren niet had kunnen doen. Er werd gevlogen van Tegel naar Keulen, Tegel naar Frankfurt en naar London Gatwick. Lufthansa nam ook een deel van de vloot van Pan Am, inclusief gates en startslots over van Pan Am voor 150 miljoen dollar. Hiermee verdween Pan Am na 40 jaar van Tegel Airport, maar Delta airlines nam die vluchten al snel over. Deze en talloze andere vluchten worden straks verhuisd naar het nieuwe vliegveld ten zuid-oosten van Berlijn.

Mehr Kult geht nicht! – De Essbahn
Natuurlijk kon er op Tegel ook niet een currywurst-stand ontbreken. De “Essbahn” (eettrein, woordspeling op S-bahn) is echt een onderdeel van Tegel Airport en voor veel West-Berlijners absolute cult. In de S-bahnwagen uit de jaren ’20 waren 30 zitplaatsen beschikbaar waar je je currywurst en pommes rot/weiß kon eten. „Berlins abgefahrenste Currywurst“ (Abgefahren = cool, maar verwijst ook naar kunnen rijden). Helaas verhuist de wagon niet mee naar het nieuwe vliegveld. Wat er precies met de Ess-bahn gaat gebeuren is echter nog niet bekend.
Andere currywurst-tips kun je overigens hier vinden: Currywurst in Berlijn.

Een blik naar binnen geworpen in de gesloten Terminal A. Dit was wellicht het enige écht praktische aspect aan Tegel; de zeshoekige terminal was voorzien van zoveel gates, dat je direct vanuit de terminal je vliegtuig in kon stappen. In praktijk betekende dit dat je vanaf de bus in amper vijf minuten lopen al bij je gate was, waar terplekke ook direct alle beveiliging werd afgehandeld. Dit geluk hadden overigens alleen de passagiers van Terminal A, passagiers van de later gebouwde Terminal B en de provisorische Terminal C stonden in lange rijen voor security voor ze naar de gate konden en naar de WC kon je op het vliegveld maar beter helemaal uit je hoofd laten.

Helaas begonnen toch ouderdom, onderhoudsgebrek en vooral capaciteitsproblemen vliegveld Tegel parten te spelen. Jarenlang waren er grote problemen met bagage, die veelvuldig verdween in de chaos op het vliegveld. Ook gebeurde het steeds vaker dat vliegtuigen door capaciteitsproblemen niet konden landen, niet naar de gate konden of zelfs niet konden vertrekken omdat het gewoonweg te druk was op het vliegveld.

De vele vertragingen die hierdoor ontstonden, was de talloze reizigers een doorn in het oog. Toch waren de problemen niet verwonderlijk: oorspronkelijk was Tegel bedoeld voor 6 miljoen passagiers, maar al in 2015 haalde het vliegveld al de bizarre grens van 20 miljoen passagiers per jaar. Vermoed wordt dat er tot aan de coronacrisis zo’n 25 miljoen passagiers per jaar door Tegel reisden. Geen wonder dat de luchthaven letterlijk piepte en kraakte onder die last!

Tja. Die 25 miljoen passagiers zijn nu ver te zoeken. Tegel is leeg, stil en eigenlijk een beetje betekenisloos geworden. Een triest einde voor wat ooit als een modern en vernieuwend vliegveld werd gezien. Tegel was al met al toch echt typisch West-Berlijn, en daarmee ook een beetje kult.

Mijn eigen herinneringen aan Tegel? Dat zijn er niet zoveel en helaas ook niet zó ongelooflijk veel positieve. Ik ben er maar één keer uit Terminal A vertrokken, toen ik New York bezocht in 2018. Een andere keer vloog ik met die oranje budgetliner naar Sicilië (Terminal B). Ik ben niet zo’n heel groot fan van vliegen vanwege de milieubelasting. Maar specifiek Tegel ging me tegenstaan door het niet-aflatende lawaai van landende en opstijgende vliegtuigen boven de stad. Net als ongeveer 50.000 anderen woonde ik van voorjaar 2014 tot en met winter 2016 in Pankow, precies onder de aanvliegroute. Dat zouden we wel even volhouden tot het nieuwe BER open zou gaan en het lawaai, de lagen zwarte roet en de kerosinestank boven de wijk zou verdwijnen. Dat liep echter anders.

Elke ochtend vanaf zes uur ’s ochtends zat ik rechtop in bed door de landende vluchten uit Miami, Chicago en Dubai van Air Berlin. Vaak kwam er pas om half 12 ’s avonds weer een beetje rust. Een gesprek buiten op het balkon moest overdag vrijwel elke paar minuten gestaakt worden om een vliegtuig over te laten komen. We hadden zó gehoopt dat BER in 2016 open zou gaan en waren bereid tot een paar jaar afzien. Maar toen mid 2016 duidelijk werd wat een ellende dat bleek te zijn, zijn we snel weer verhuisd.

In die jaren leerde ik overigens ook dat er ongeveer 350.000 Berlijners last hebben van geluidsoverlast door Tegel, en dat met ons, nog eens 22.000 anderen last hadden van zo’n 65 tot 70 decibel als gemiddeld geluidsniveau in 24 uur. In 2016 vonden er van airport Tegel meer dan 185.464 vliegbewegingen plaats, waarvan de helft, dus ruim 92.000, over ons hoofd waren gekomen. Een goede reden om een vliegveld naar buiten de stad te verplaatsen dus! Op het onderstaande kaartje krijg je een beetje een idee, het is een samenvattend kaartje van de gemiddelde geluidsoverlast per 24 uur over het jaar 2016. Ik woonde waar je dat witte sterretje ziet.

Wil je overigens meer weten over de verwachte geluidsoverlast bij BER? Klik dan hier.

En toch… tóch hou ook ik van de charme van een vliegveld. Van zo’n krieoelende mierenhoop van mensen die allemaal ergens vandaan komen en ergens heen gaan. Niemand weet het van elkaar en toch werkt het, loopt vrijwel altijd zo’n mensenmassa helemaal gesmeerd. Zelfs als je nergens heen hoeft, is het leuk om even op een luchthaven te zijn. Wat dát betreft, heb ik Tegel altijd een bijzondere en spannende plek gevonden. Ik ga het dan toch – al met al – best een beetje missen.

Dag bruine ramen en grijs beton.

Dag lelijke gritty terminals.
Dag stoere luchtverkeersleidingstoren.

Dag TXL bus… (want die verdwijnt natuurlijk ook).

Dag Tegel. Auf wiedersehen, mach’s gut!

Heb jij bijzondere ervaringen met Tegel airport? Of een leuk verhaal? Of vond je het een vervelend vliegveld? Of juist fijn? Of kwam je er eigenlijk nooit? Deel jouw verhaal, herinnering of anekdote over Tegel airport hieronder bij de reacties!

TIP: BER opent als Flughafen Berlin Willy Brandt (BER in ’t kort dus) op 31 oktober 2020. In de dagen daarna, tot en met 8 november vindt de verhuizing van TXL plaats. Wie nog wil (en in Berlijn woont, anders kun je niet naar Berlijn reizen), kan TXL nog een allerlaatste keer bekijken. Dit kan vanaf het bezoekersterras, nog tot en met 7 november 2020. Neem een kijkje op danketegel.berlin om je ticket voor een tijdslot te regelen.

Over het nieuwe vliegveld volgt zo snel als verstandig en mogelijk – vanwege de huidige situatie – een artikel. Per 1 november 2020 zijn er tickets verkrijgbaar om het nieuwe observatiedek van het nieuwe vliegveld te bekijken, deze zijn dan te boeken via deze pagina.