Iedereen die interesse heeft in de geschiedenis van Oost-Duitsland, is ongewijfeld bekend met de heftige aspecten van deze bizarre staat. De muur en al haar gruwelen, de keiharde dreiging van de Koude Oorlog en de spionagepraktijken van de Stasi, zijn na de val van de muur bekend geworden door boeken, verhalen en films. Maar er is minder bekend over het dagelijkse leven in de DDR. Hoe zag dat eruit? Wat voor invloed had het Oost-Duitse regime op werk, onderwijs en wat er aan producten in de supermarkt te koop was? En wat deden Oost-Duiters voor hun ontspanning? In de prachtige (gratis!) tentoonstelling Alltag in der DDR in de Kulturbrauerei in Berlijn, kun je dat allemaal van dichtbij bekijken. Aan de hand van honderden spullen van vroeger, is een duidelijk beeld van het dagelijks leven in een communistische dictatuur gecreëerd. In deze blog lees je over mijn bezoek aan de tentoonstelling Alltag in der DDR.
Midden in Prenzlauer Berg, ligt de mooie Kulturbrauerei. Naast feestjes in de Soda club, de toffe foodmarkt ‘Auf Achse‘ op zondag, en een bioscoop, kun je hier ook de vaste tentoonstelling Alltag in der DDR – Het dagelijks leven in de DDR – vinden. Het is een prachtige tentoonstelling op meer dan 600 vierkante meter, met ruim 800 prachtige producten en artifacts uit Oost Duitsland.
De tentoonstelling is opgebouwd uit vier thema’s, die elk een bepaalde kant van het dagelijks leven in de DDR belichten.
SED Herrschaft – Heerschappij van de SED – Er was maar één politieke partij aan de macht in de DDR (Deutsche Demokratische Republik), en dat was de SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschland). Deze partij onderdrukte de bevolking in Oost-Duitsland tot op het bot en was dit ook in het dagelijks leven merkbaar. Natuurlijk ging dit niet met altijd even duidelijke manieren, maar juist relatief subtiel. Hierin was de Sovjet Unie het leidende voorbeeld. De mechanismen van de machtuitoefening van de SED, waren uiteraard de inzet van de Stasi en IM’s, maar ook subtieler.
Door het volledig integreren van de SED ideologie in het onderwijssysteem, zorgden de partijleiders ervoor dat de hele maatschappij in de Marxistische-Leninistische leer ondergedompeld werd. Het vereren van partijhelden zoals Ernst Thälmann, Rosa Luxemburg en natuurlijk Lenin, Marx en Engels, kon natuurlijk niet ontbreken, en behoorde tot vaste rituelen voor iedereen, jong en oud. De SED maakte hier handig gebruik van.
Bustes van Marx, Stalin, Lenin en Thälmann.
Staatschef Erich Honnecker en zijn uitspraak, die hij deed in 1989, toen de DDR al op sterven na dood was: ‘Altijd voorwaarts, nooit terug’
De integratie en geborgenheid die het SED regime wilde creëren om het volk tevreden te houden, werd gedwarsboomd door de keiharde gecontroleerd en het geweld dat tegelijkertijd werd uitgeoefend om de perfecte staat te controleren. Dit creëerde een enorme spanning tussen het dagelijks leven van de DDR burger en het politieke systeem, waarin iedereen continue probeerde een goede balans te vinden om in te leven. Bovendien laat het zien dat het dagelijks leven in de DDR, absoluut niet los van de politieke situatie in de staat bekeken kan worden.
Waar het ook maar kon, was het embleem van de vlag van de DDR zichtbaar. De staat was overal.
De Stasi maakte een gigantisch onderdeel uit van het voortbestaan van de DDR. Met haar continue onderdrukking en bespioneren van de bevolking, zorgde ze ervoor dat andersdenkenden zich niet konden verenigen.
Zelfs al was je een doodnormale burger in de DDR, dan nog kon het zijn dat de Stasi een akte over je had aangelegd.
Im Takt des Kollektivs – In het ritme van het collectief – De hele maatschappij in de DDR was doorspekt van propaganda van de SED. Iedereen leverde naar zijn eigen kwaliteit aan het collectief, zowel mannen als vrouwen deden daarin volledig mee. De kinderen gingen al vanaf jong naar de ‘Kita‘, waardoor vrouwen ook vrijwel allemaal aan het werk waren, om de staat verder op te bouwen. Maar naast onderdrukking door de Stasi en de vervlechting van de partij-ideologie in werk en onderwijs, uitte zich dit ook in de vele organisaties, verenigingen en gemeenschappelijke activiteiten die er werden georganiseerd. Dit moest zorgen voor een gevoel van deelname en saamhorigheid, maar functioneerde natuurlijk ook als een keihard controlemiddel van de Staat.
Deed iedereen wel mee in de DDR? Zat je bij die vereniging van je werk, deed je mee aan de sociale activiteiten rondom je sportclub, en ging je naar de 1 Mei demonstratie? Kortom: was je wel een goedlopend onderdeeltje in het gigantische collectief? De druk om aan al deze sociale verplichtingen te voldoen, was voor veel mensen niet eenvoudig. In dit gedeelte van de tentoonstelling komt de enorme verenigingen-cultuur in de DDR, of dat nou om sportverenigingen, werkcollectieven of jeugdorganisaties zoals de FDJ ging, uitgebreid aan bod.
Keihard onderdeel van de propaganda was het vereren van de arbeider- en boerenstaat, met prachtige beelden van krachtige jonge mensen, die samen de DDR uit de as van verwoest Duitsland opbouwden.
Uiteraard werd er bij de talloze verenigingen uitgebreid met oorkondes gestrooid. Meedoen was leuk, maar de beste zijn werd gezien als goed voor de Staat en dus “rijkelijk” beloond met een oorkonde.
Vrijwel alle kinderen zaten als klein kind bij de Thälmann Pionieren, en daarna werden ze lid van de Freie Deutsche Jugend, kortweg FDJ genoemd. Lidmaatschap was officieel vrijwillig, maar als je geen lid werd kon je behoorlijk in de problemen komen als je een opleiding of baan wilde uitkiezen. Activiteiten bestonden uit zingen, knutselen, spellen, sporten en op zomerkamp.
Met de vele propagandaposters werd het gemeenschapsgevoel gepromoot. Het ziet er allemaal vriendelijk uit, maar ondertussen het was vrijwel onmogelijk om je er aan te onttrekken.
Ook de saamhorigheid binnen het Oost-Duitse leger was van groot belang. Oost-Duitse soldaten werden binnen de DDR als helden gezien en hun voorbeeldfunctie was dus van groot belang voor de SED.
Elke 1 Mei, op Tag der Arbeit, was er een grote demonstratie in Berlijn. De dag werd aangegrepen om de ideologische helden van de DDR te vereren, de slagkracht van het Oost-Duitse leger te laten zien en de saamhorigheid in de samenleving ten toon te stellen. Onder deze demonstratie kon je moeilijk uit, vanuit de Staatspartij werd er alles gedaan, dat onderwijzers, verenigingsleiders en andere organisatoren ervoor zorgden dat hun school of vereniging goed vertegenwoordigd was.
Konsum und Mangel – Consumeren en gebrek – Hoe je het ook bekijkt: de SED was niet in staat om een goedlopende socialistische consumptiemaatschappij op te zetten. Er was een gigantisch gebrek aan producten, waardoor de supermarkten snel uitverkocht waren en er vaak lange rijen stonden voor de winkels. De SED had gefaald. Omdat handel met kapitalistische landen vrijwel uitgesloten was vanwege de Koude Oorlog, was de DDR gedwongen om alles zelf te produceren. Veel producten waren geïnspireerd op bekende ‘West-producten’ en werden gepresenteerd als de socialistische (en volgens hen dus betere) versie van het Westproduct. Bekende voorbeelden hiervan zijn met name luxegoederen, zoals spijkerbroeken, maar ook koffie en parfum. Hierdoor ontstond er een beeld van een armetierig land, iets dat de SED enorm dwars zat.
De DDR supermarkten waren niet uitgebreid gevuld, de meest normale producten konden ineens schaars worden, doordat de productie stokte. Het vijfjarenplan zorgde ervoor dat er niet meer dan een bepaald aantal producten werd geproduceerd, waardoor aanpassen naar vraag uit de markt jaren kon duren.
De ‘Kaffee Mix’ die in de DDR ontwikkeld werd, was zo slecht, dat deze zelfs tot een ‘Kaffeekrise’ leidde. Mensen klaagden over maagproblemen en gebrek aan levensniveau en beweren zelfs dat de koffie in de oorlog nog beter was. Auw…
Ruckzug und Aufbruch – Terugtrekking en afbreuk – Er was voor de Oost-Duitsers maar één manier om zich te onttrekken aan de controle van de Staat. Door zich terug te trekken in hun tenten en Datscha’s (vakantiehuisjes). Het leven buiten de bewoonde wereld was voor vele inwoners van de DDR een aangename afwisseling van het onderdrukkende en gecontroleerde leven. Hier konden ze rustig lezen, zwemmen, genieten van de zon en samen zijn met familie, zonder mee te hoeven doen aan demonstraties, verenigingsuitjes, samenkomsten en sportbijeenkomsten. Vakanties bleven vaak in eigen land, maar gingen ook – na aanvraag bij het Ministerie voor reizen – naar Hongarije.
In de tentoonstelling is een Datscha nagebouwd, die laat zien hoe schattig en gezellig zo’n vakantiehuisje eruit zag. Ook trokken veel Oost-Duiters er op uit met hun Trabant met tent op het dak.
De tentoonstelling Alltag in der DDR, geeft een prachtige inkijk in het leven van het collectief. De meesten van ons kunnen zich niets voorstellen bij het leven in een totalitaire staat, waarbij het ‘ik’ (ego) werd vervangen door het ‘wij’ (collectief) en het ‘wij’ altijd leidend was. De tentoonstelling is prachtig vormgegeven en aangekleed en ik heb me er ruim anderhalf uur vermaakt. Als ik echt alle teksten en aanwijzingen had gelezen, was ik er ongetwijfeld nog veel langer gebleven! Er is zoveel te zien en het meeste kun je vastpakken en écht bekijken, waardoor je een geweldig idee krijgt van de producten die in de DDR gebruikt werden.
De vele originele voorwerpen, documenten, film- en geluidsopnames, tonen een grote kloof tussen de kleur van het dagelijks leven, en tegelijkertijd de zwarte dreiging van de Staatspartij SED. En juist dat maakt het naar mijn mening zo de moeite waard om de tentoonstelling Alltag in der DDR te gaan bekijken. Zo op het oog ziet het er allemaal heel leuk en vrolijk uit, maar als je beter leest en kijkt, zie je hoe de mensen constant bezig waren om te voldoen aan de vele verwachtingen die de Staat en het collectief van hen had. Een absolute aanrader!
De tentoonstelling opende in november 2013, na jaren van omvangrijke verbouwingen en restauraties. De tentoonstelling is voor iedereen geschikt die zich in de geschiedenis van de DDR interesseert. Voor kleine kinderen is het zeker leuk, maar of ze het helemaal begrijpen is natuurlijk wel de vraag. Kinderen vanaf 10 jaar kunnen zich hier zeker goed vermaken.
Tentoonstelling Alltag in der DDR – Vaste tentoonstelling in het Museum in der Kulturbrauerei
Adres: Knaackstraße 97, Prenzlauer Berg
Openingstijden: Dinsdag tot en met zondag: 10.00 – 18.00 uur, op donderdag tot 20.00 uur.
Entree: gratis
Meer informatie: Haus der Geschichte
Tip! Ook interessant en van dezelfde stichting, is de gratis tentoonstelling in het Tränenpalast
[…] Museumtip: Tentoonstelling Alltag in der DDR […]
Super, dank voor de tip. Ik ben erg gefascineerd door de DDR, omdat mijn verkering tot zijn 12e opgroeide achter de muur. Hij zegt altijd dat het voor -nog onschuldige- kinderen wel degelijk een ideale staat was: er was altijd iemand om mee te spelen, je op te vangen als er iets met je ouders was, kinderopvang, buitenschoolse opvang, etcetera. Hij ervaart zijn jeugd in ieder geval als heel warm en liefdevol. Pas als je jongvolwassen keuzes moest gaan maken over studie, werk, jonge pioniers etc, werd het ingewikkeld. Ik vond het DDR-museum, aan de Spree, ook erg interessant trouwens.
Dank voor de tip! Ik ga dit weekend naar Berlijn en die klinkt echt als een interessante tentoonstelling. Eens kijken of ik dit ergens in kan plannen ;)
Hee wat leuk Jenny! Veel plezier in Berlijn, ik ben benieuwd wat je van de tentoonstelling vindt!
Mooi artikel. Hierdoor heb ik dit museum ook aan mijn to-do lijstje toegevoegd. Volgende maand een week naar Berlijn en ik zal vooral alles gaan bekijken wat met DDR en de muur te maken heeft (ben in 1985 en 1988 in delen van de DDR en in Berlijn geweest).