Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog

Berlijn staat natuurlijk bekend om de Berlijnse muur ook de Tweede Wereldoorlog heeft een behoorlijke stempel op de stad gedrukt. Als de Tweede Wereldoorlog er niet geweest was, was Berlijn nooit door de geallieerden (Russen, Amerikanen, Britten, Fransozen) in sectoren verdeeld en was er geen muur geweest. Rare gewaarwording he? Met name tijdens de laatste oorlogsjaren heeft Berlijn het zwaar te verduren gehad met vele bombardementen en werd er zo veel van de oude stad verwoest. Tijdens de slag om Berlijn in 1945 werd het centrum van Berlijn finaal aan puin geschoten. Vrijwel het gehele historische centrum van Berlijn is daardoor verdwenen, samen met veel gebouwen die belangrijk waren in het Nazi-regime. Toch is er nog veel terug te zien van de Tweede Wereldoorlog in de vorm van talloze monumenten en een paar overgebleven gebouwen. Deze bezienswaardigheden geven veel informatie over de talloze gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog in Berlijn, die allesbepalend zijn geweest voor de stad, Duitsland en heel Europa. Mijn favoriete bezienswaardigheden staan hieronder voor je op een rij!

Topografie des Terrors

Een van de meest indringende en bijzondere tentoonstellingen die ik ooit heb gezien. De Topografie des Terrors in Mitte is een gratis tentoonstelling over de gruwelijke misdaden die de Nazi’s begingen tijdens hun macht (1933-1945). Het gaat dus niet alleen over de holocaust maar ook de vele razzia’s en de onderdrukking en marteling van socialisten, communisten, christenen, Sinti en Roma, homoseksuelen en Jehova’s getuigen. De Sicherheitsdienst (SD), Gestapo en de Schutzstaffel (SS) werkten nauw samen om de heerschappij van de Nazi’s te verzekeren. Op de fundering van de voormalige drie hoofdkwartieren van deze diensten, staat nu een modern gebouw waarin de tentoonstelling gevestigd is. Aan de hand van veel duidelijke foto’s uit die tijd maar ook teksten krijg je een beeld van de werkzaamheden en misdaden die Nazi’s (en dan met name de SS en Gestapo) begingen en hun manier om de macht alleen maar sterker naar zich toe te trekken, tot het bittere eind.
Adres: Niederkirchnerstraße 8, Mitte.
Entree: gratis
➤ Lees ook mijn artikel: Tentoonstelling Topografie des Terrors

Joods museum

Het Joods museum in Berlijn is een van de bekendste musea ter wereld over de Joodse geschiedenis en cultuur. Het gebouw is ontworpen door Daniel Libeskind en erg indrukwekkend. Het museum vertelt een allesomvattend verhaal over de Joodse cultuur en geschiedenis door de eeuwen heen. Ook is er een volledige vleugel gewijd aan de Holocaust. Met name dat gedeelte is bijzonder heftig en indringend en maakte op mij een grote indruk. Trek voor dit museum echt een hele middag uit om alles rustig te kunnen bekijken. Kleine waarschuwing van mijn kant: na mijn bezoek aan dit museum was ik zodanig onder de indruk, dat het echt wel even duurde voor de heftige indrukken ietwat gezakt waren. Het beste is om daarna lekker een restaurantje of een fijn koffietentje op te zoeken, waar je even kunt bekomen.
Adres: Lindenstraße 9-14, Kreuzberg.
Entree: € 8,00 voor volwassenen. Een familieticket kost 14 euro (2 volwassenen, max 4 kinderen). Kinderen tot en met 6 jaar zijn gratis.
Meer info: jmberlin.de

Stolpersteine in Berlijn

Door heel Berlijn liggen de kleine messing steentjes die Stolpersteine genoemd worden. Deze kleine monumentjes liggen overal in Europa op stoepen, voor de laatste huizen waar joden, homoseksuelen, zigeuners en anderen voor het laatst vrijwillig woonden. De meeste mensen werden tijdens razzia’s opgepakt en naar concentratie- of vernietigingskampen gestuurd, anderen zijn gevlucht of of kozen voor de dood. In Berlijn liggen inmiddels ruim 8000 Stolpersteine die herinneren aan deze mannen, vrouwen en kinderen. Met name in het Scheunenviertel en de Spandauer Vorstadt zijn veel van deze Stolpersteine te vinden.
➤ Lees ook mijn artikel: Stolpersteine in Berlijn (inclusief een wandeling langs Stolpersteine in het Scheunenviertel).
➤ Rondleiding Joods Berlijn en Stolpersteine – Wil je meer verhalen horen? Ga dan mee met mijn rondleiding over dit thema. Meer info: rondleiding Joods Berlijn.

Deutsches Historisches Museum

Een van mijn favoriete musea in Berlijn en bevat een enorme hoeveelheid zalen waar letterlijk de hele Germaanse historie uitgestald wordt. Hier worden met regelmaat bijzondere tijdelijke exposities vertoond, zoals eerder ook de eerste expositie over Hitler ooit in Duitsland. Maar ook de vaste collectie is enorm de moeite waard, al is het niet tijdens één bezoek te doen. Als je op de begane grond naar rechts gaat, links van de grote trap, kun je beginnen bij 1918. Een groot deel van dat deel van het museum gaat natuurlijk over het nazisme in Duitsland en aansluitende de Tweede Wereldoorlog.
Adres: Unter den Linden 2, Mitte.
Entree: €8, tot 18 jaar gratis.
Meer info: dhm.de
➤  In het Duits Historisch Museum is in de vaste collectie het dagboek van holocaustoverlevende Sheindi Ehrenwald opgenomen. Dit unieke document hield zij bij tijdens haar tijd in het ghetto, in Auschwitz en in dwangarbeid in Peterswaldau. Nog te bekijken tot voorjaar 2021. Ik schreef er een artikel over: Het dagboek van Sheindi Ehrenwald

Het Holocaust monument

Het grote veld met betonblokken in het centrum van Berlijn ter nagedachtenis aan de Holocaust, heet officieel ‘Denkmal für die ermordeten Juden Europas’. Het staat bekend als het Holocaust monument en is ontworpen door architect Peter Eisenman. Het monument werd gebouwd in 2003 en was klaar in 2004, en bestaat uit 2711 betonnen blokken op een stuk grond van ruim 19.000 vierkante meter. Het monument is uitstekend geschikt om in te verdwalen, en is daardoor speels, maar geeft tegelijkertijd een onheilspellend gevoel. Onder het monument is een ‘Ort der Information‘, een informatiecentrum waar wordt uitgelegd wat precies de Endlösung was, hoe de Nazi’s aan de macht kwamen en hoe ze uiteindelijk tot de gruwelijke daad zijn gekomen om zoveel mensen te vermoorden. De rest van de tentoonstelling is ingedeeld in vier ruimtes, waaronder een kamer waarin de namen van alle Joodse Holocaustslachtoffers (voor zover bekend) worden voorgelezen.
Adres: Cora-Berliner Strasse 1, Mitte
Meer info: stiftung-denkmal.de
➤ Lees ook mijn artikel: Het holocaustmonument – een stille plek in hartje Berlijn

Voormalig Concentratiekamp Sachsenhausen

Het concentratiekamp Sachsenhausen ligt 35 kilometer buiten Berlijn en het kost je een hele dag om te bezoeken. In dit kamp werden vooral politieke tegenstanders van Hitler, krijgsgevangenen maar ook Joden, Roma, homoseksuelen, geestelijk gehandicapten en communisten opgesloten, gemarteld en gedood. Het kamp werd in 1936 door dwangarbeiders gebouwd, die door honger en de ontberingen van het zware werk bijna allemaal omkwamen. In de ruim 9 jaar dat de nazi’s het kamp daarna in gebruik hadden zijn er ruim 50.000 mensen om het leven gekomen. Saillant detail: na de oorlog namen de Sovjets het kamp in gebruik, waarna er ruim 60.000 mensen werden opgesloten in dit ‘Sovjet Speziallager”. Daarvan stierven er zeker 12.000 door honger, uitputting en ziekten. Jaarlijks wordt hier op 4 mei een herdenking gehouden door Nederlandse inwoners van Berlijn en omstreken, om de ca. 100 Nederlandse verzetsstrijders te gedenken die hier omkwamen.
Adres: Straße der Nationen 22, D-16515 Oranienburg.
Entree: Gratis. De audiotour kost €3 en is zeer aan te bevelen.
OV: Met een ABC ticket makkelijk te reizen met S1 naar Oranienburg station, vanaf daar 15 minuten lopen.
Meer info: sachsenhausen-sbg.de
➤ Lees ook mijn artikel: Concentratiekamp Sachsenhausen – van concentratiekamp tot gedenkteken

Gedenkstatte Deutsche Widerstand

Velen kennen het verhaal van operatie Valkyrie en het plan van Graf Claus von Stauffenberg om Hitler te vermoorden. Als dat was gelukt, was de geschiedenis ongetwijfeld heel anders verlopen. Maar de aanslag op Hitler mislukte en Van Stauffenberg werd nog dezelfde dag in Berlijn gefusilleerd. Op de plek waar dat gebeurde, in het Bendlerblock vlakbij Potsdamer Platz, is nu een herdenkingsplaats ingericht. Op de bovenste verdieping van het pand kun je een tentoonstelling over het – magere maar toch aanwezige – Duits georganiseerde verzet bekijken.
Adres: Stauffenbergstraße 13 – 14, Tiergarten.
Entree: gratis.
Meer info: gdw-berlin.de

Mahnmal Gleis 17

Aan de rand van Berlijn, in de prachtige wijk Grunewald, ligt naast de Bahnhof een bijzonder monument. Het herinnert aan de talloze transporten van de Deutsche Reichsbahn naar de ghetto en later naar de vernietigingskampen. Het eerste transport vertrok hier op 18 oktober 1941, met 1000 Joodse mensen aan boord en kwam een aantal dagen later aan in de ghetto van Łódź. Deze mensen zaten al dagen in een sammellager in een synagoge in Moabit en moesten voorafgaand aan het transport naar Grunewald lopen. Tot maart 1945 volgden nog eens 185 van dat soort transporten naar de ghetto’s van Theresienstadt, Minsk, Riga en Kaunas, vanaf augustus 1942 werd er ook rechtstreeks naar de vernietigingskampen Auschwitz en Chelmno gereden. Hoewel er eerst met passagiertreinen werd gereden, werden er later steeds meer veewagons ingezet. Meer dan 50.000 Berlijnse Joden overleefden de ghetto’s en kampen niet.

Na uitgebreid zelfonderzoek van de Deutsche Bahn naar het eigen nazi-verleden, werd er door het bestuur van de Bahn besloten om een centraal monument op te richten. Het herinnert aan de 186 deportaties vanaf dit station tussen 1941 en 1945. Het is gemaakt van 186 gegoten stalen objecten, die in het gravel zijn verwerkt naast spoor 17. Op het staal staan de data van de transporten, het aantal gedeporteerde mensen en de route van de trein. Ook is zo’n 160 meter van het originele laadperron gereconstrueerd.
Adres: Am Bahnhof Grunewald, 14193 Berlin
Tijden: 24 uur per dag gratis te bezoeken
Meer informatie: Mahnmal Gleis 17

Haus der Wannsee Konferenz

In de villa Marlier werd op 20 januari 1942 een bijeenkomt gehouden op uitnodiging van nazileider Reinhard Heydrich. De vijftien nazi’s die hier tegen de middag bijeenkomen, besloten tijdens een twee uur durende vergadering over de ‘Endlösung’, oftewel de “eindloplossing voor het Joodse vraagstuk”. Het besluit om het Joodse volk massaal om te brengen was al maanden eerder in kleine kring genomen, echter moesten de Nazi-topambtenaren er nog van worden overtuigd dat deze operatie door de SS zou moeten worden uitgevoerd en niet door de reguliere overheid. Uiteindelijk werd ook tijdens deze vergadering nog eens besloten tot het volledig uitroeien van het Joodse volk, door middel van vergassing. Sinds 1992 is dit gebouw een museum en studiecentrum en heet het ‘Haus der Wannsee-Konferenz’.
Adres: Am Großen Wannsee 56-58, Zehlendorf
Openingstijden: dagelijks van 10:00 tot 18:00 uur, behalve op feestdagen (8 maart, goede vrijdag, 1 mei, hemelvaart, 3 oktober, 24-26 december, 1 januari)
Entree: gratis
Meer info: ghwk.de

Deutsch-Russisches Museum Karlshorst

Op 8 mei 1945 werd de laatste capitulatie in Europa ondertekend door de Nazi’s in Berlijn Karlshorst. De Russen hadden hierop aangedrongen, zodat ook het Oostfront werd opgegeven en er eindelijk vrede in Europa kwam (VE-day). Rondom deze bijzondere gebeurtenis maar ook de slepende oorlog tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, is het museum Karlshorst gemaakt. De capitulatiezaal is nog in originele staat te bekijken en er is een bijzondere tentoonstelling over de Russische en Duitse geschiedenis vanaf 1917. Buiten staan oude Sovjet-tanks en ander wapenarsenaal. Een must voor elke liefhebber van Tweede Wereldoorlog musea en parafernalia.
Adres: Zwieseler strasse 4, Karlshorst
Entree: gratis
➤ Lees ook mijn artikel: Museum Karlshorst – de laatste capitulatie

De Bebelplatz

Bij velen ligt de naam ‘Bebelplatz‘ en de geschiedenis die daar heeft plaats gevonden, niet heel vers in het geheugen. Maar het is wel degelijk een belangrijke plek geweest tijdens de Nazi-heerschappij. Het plein ligt aan de Unter den Linden, ingeklemd tussen de Alte Bibliothek, het Altes Palais en de Staatsoper. Op 10 mei 1933 verbranden de Nazi’s hier ruim 25.000 boeken die ze “verwerpelijk” vonden en uit de tegenovergelegen Humboldt universiteit en Alte Bibliothek hadden geroofd. Het ging om boeken van onder andere dichter Heinrich Heine, Karl Marx en Maria Remarque. Er is een bescheiden monument aan de boekverbranding gewijd, gemaakt door de Israelische kunstenaar Micha Ullman. In de bodem van het plein is een ‘raam’ geplaatst, waardoorheen je in de diepte lege witte boekenkasten kunt zien. Er is een spreuk van Heinrich Heine naast geplaatst, die al in 1820 zei: “Wo man Bücher verbrennt, verbrennt man am Ende auch Menschen“.
Adres: Bebelplatz, Mitte.
Geopend: het hele jaar, 24 uur per dag

Luchthavengebouw Tempelhof

Een van de grootste bouwwerken van de Nazi’s in Berlijn, was het luchthavengebouw bij Tempelhof. Het vliegveld en de bijbehorende terminal werden in een paar jaar tijd door de Nazi’s uit de grond gestampt, maar de Tweede Wereldoorlog onderbrak eventuele verdere plannen. Het luchthavengebouw werd omgebouwd tot veiligheidsbunker en opslagplaats. Duizenden mensen schuilden hier tijdens bombardementen op de stad. Daarna werd het in gebruik genomen als militaire luchthaven voor de Nazi’s, na de oorlog kwam het in handen van de Amerikanen en werd een deel een commerciële luchthaven tot 2008. Het gebouw is alleen te bezoeken via tours, maar die zijn zeker aan te raden! Een twee uur durende wandeling door het gebouw leert je alles over het ontstaan van het gebouw en het vliegveld, het gebruik ervan tijdens de Tweede Wereldoorlog en in tijdens de blokkade en koude oorlog, in de 45 jaar daarna.
Adres: Tempelhofer Damm 1-7, Tempelhof
Meer info: thf-berlin.de
➤ Lees ook mijn artikel: Een rondleiding door Berlijn Tempelhof

Flaktorens – Volkspark Humboldthain en Volkspark Friedrichshain

Toen Hitler besloot om Tsjechoslowakije en vervolgens Polen binnen te vallen, wist hij dat het wel eens op een flinke oorlog uit kon draaien. Daarom besloot hij Berlijn om te toveren tot een veste. Door de hele stad werden grote bunkers en flaktorens (luchtafweer) gebouwd. Vandaag de dag zijn de resten van deze flakbunkers nog te zien in het Volkspark Humboldthain, waar je ze kunt beklimmen en zelfs – met een tour van Berliner Unterwelten – van binnen kunt bekijken. In het Volkspark Friedrichshain zijn de twee bergen waar de torens op stonden nog te zien en ook te beklimmen. Als je goed kijkt tussen de boomwortels, zie je overal nog ijzer- en betonresten.
➤ Lees ook: Volkspark Humboldthain
➤ Lees ook: Volkspark Friedrichshain – Park met twee bergen

Sovjetmonumenten in Berlijn

In de verwoestende slag om Berlijn in 1945 vielen niet alleen tienduizenden burgerdoden, maar ook ruim 80.000 Rode-leger soldaten. Een aantal van hen is begraven op grote begraafplaatsen waar duizenden soldaten bijeen zijn gelegd. In Berlijn zijn er drie van dit soort begraafplaatsen te vinden, die een bezoek waard zijn.
• Sovjet-monument in Treptow
• Sovjet-monument in Berlijn Pankow
• Sovjet-monument in Berlijn Tiergarten (nabij Brandenburger Tor)

Andere locaties en monumenten gerelateerd aan de Tweede wereldoorlog in Berlijn, die de moeite waard zijn om te bezoeken:

Anhalter Bahnhof
Mahnmal für die im Nationalismus verfolgten Homoseksuellen
Mahnmal für die im Nationalismus ermordeten Sinti und Roma Europas
Gedenk- und Informationsort für die Opfer der nationalsozialistischen „Euthanasie“-Morde (T4 Aktion)
Gedenkort Papestrasse – gedenkort-papestrasse.de
Olympisch Stadion
Gedenkstätte Plötzensee – gedenkstaette-ploetzensee.de
Dokumentationszentrum NS Zwangsarbeit – dz-ns-zwangsarbeit.de